مقدمه‌ای بر شناخت فراماسونری

برگزاری نخستین مجمع ماسونی و تأسیس گراندلژ انگلستان [در 1717] سه سال پس از صعود خاندان آلمانی هانوور به سلطنت بریتانیا [در 1714] رخ داد. رابطه‌ی میان این دو پدیده‌ی همزمان چنان عمیق است که برخی مورخین فراماسونری را نهادی می‌دانند که به منظور تحکیم پایه‌های حکومت خاندان هانوور پدید شد. دائرةالمعارف ماسونی کویل این دیدگاه را «تئوری هانووری منشأ فراماسونری» می‌خواند. (1)

بررسی ما درباره‌ی آن نیروهای سیاسی و خاندان‌هایی که صعود و اقتدار سلطنت هانوور را سبب شدند، جایگاه اصلی ایشان را در تأسیس فراماسونری و تکاپوهای پسین آن آشکار می‌سازد و مؤید نظریه فوق است. این بررسی نشان می‌دهد که در نیمه اول سده هیجدهم نهاد فراماسونری دارای کارکرد جدّی در جهت تحکیم سلطه‌ی سلطنت هانوور بود. در سرزمینی که به گروه‌های دینی و قومی و اجتماعی متعارض و متخاصم تقسیم شده بود، خاندان هانوور و هواداران آن در رأس این فرقه نوپدید شبه‌دینی قرار گرفتند. این تمهید قاعدتاً به دلیل فقدان پایگاه خاندان فوق در میان بخش کثیری از مردم بریتانیا صورت گرفت.

کمی بعد، به‌ویژه از دهه 1730، وابستگان سلطنت هانوور و الیگارشی بریتانیا و متحدین ایشان شاخه‌های فراماسونری را در اروپای قاره گستردند و آن را به‌عنوان ابزاری برای نفوذ در سایر کشورهای اروپایی و به‌ویژه علیه پاپ و حکومت فرانسه به کار گرفتند. همزمان و پا به پای توسعه‌طلبی ماوراء بحار، فراماسونری در سایر بخش‌های جهان نیز گسترده شد و در سده نوزدهم به نهادی مرمزو، مقتدر، پرشاخه و جهان‌شمول بدل گردید.

جرج یکم با نام کامل جرج لوئیز (به انگلیسی) یا گئورگ لودویگ (به آلمانی) پادشاه بریتانیای کبیر و ایرلند از ۱۷۱۴ تا ۱۷۲۷ و نخستین نفر از شاهان خاندان هانوور انگلستان

پژوهش درباره‌ی منشأ فراماسونری کار دشواری است زیرا بسیاری از منابع مربوطه، أعم از ماسونی و غیرماسونی، در این زمینه تصویر مغشوش و آشفته‌ای به دست می‌دهند. این گرایشی است که از بدو تأسیس فراماسونری و با انتشار نخستین آثار ماسونی پدید شده و تا به امروز تداوم یافته است. (2)

سرآغاز کتاب‌شناسی ماسونی به «قانون اساسی فراماسونری» (3) دکتر جیمز اندرسون (4) (1723) می‌رسد که نخستین تاریخ فراماسونری نیز به‌شمار می‌رود و از این‌روست که از اندرسون به عنوان پدر تاریخ‌نگاری ماسونی یاد می‌شود. (5)

جلد چاپ قدیم (1723) و جدید كتاب «قانون اساسی فراماسونری» نوشته دكتر «جیمز اندرسون»

پیشینه خانوادگی و محل تولد این دکتر اندرسون، که عنوان “دکتر” او بیان‌گر درجه‌ی اجتهادش در علوم دینی است، شناخته نیست. مورخین ماسون می‌نویسند “احتمالاً” در اسکاتلند به دنیا آمد و “احتمالاً” در همان‌جا درجه دکترای الهیات دریافت داشت. یعنی حتی درباره‌ی تحصیل او نیز اطلاع موثقی در دست نیست. روایت دیگر حاکی است که در سال 1731 حوزه علمیه بندر ابردین (اسکاتلند) درجه دکترای الهیات را به جیمز اندرسون اعطا کرد. این در زمانی است که اندرسون در لندن به شغل کشیشی مشغول بود و ده سال از تألیف «قانون اساسی فراماسونری» می‌گذشت.

جیمز اندرسون از زمانی نامعلوم در لندن سکنی داشت. نخستین اطلاع موثق درباره‌ی او سندی دولتی است به تاریخ فوریه 1709 که از وی به عنوان کشیشی از فرقه پرسبیترین یاد شده است. در این زمان اندرسون 29-30 ساله بود. او ظاهراً به فعالیت‌های تجاری ماوراء بحار نیز اشتغال داشت و می‌گویند مبالغ هنگفتی در این رابطه از دست داد. زمان و مکانی که با فراماسونری پیوند یافت روشن نیست. اولین اطلاع موثق درباره‌ی تکاپوی ماسونی او به 29 سپتامبر 1721 تعلق دارد و این زمانی است که گراندلژ نوبنیاد ماسونی انگلستان، در زمان استاد اعظمی دوک مونتاگ، به اندرسون 41 ساله مأموریت داد «قانون اساسی فراماسونری» را بنویسد. این پنج سال پس از تأسیس نهاد فوق است و مقارن است با دوران سلطنت جرج اول هانوور و آغاز صدارت والپول. کار اندرسون در 27 دسامبر همان سال به پایان رسید و در سال 1723 گراندلژ انگلستان کتاب فوق را منتشر کرد. در سال 1738 چاپ دوم این کتاب منتشر شد. امروزه هر دو چاپ کتاب بسیار کمیاب است و با قیمت‌های گزاف در میان گردآورندگان مجموعه‌های کتب نفیس خرید و فروش می‌شود.

دکتر جیمز اندرسون پدر تاریخ‌نگاری ماسونی

اندرسون در سال 1732 کتاب دیگری منتشر کرد با عنوان «شجره‌نامه سلطنتی»؛ یا «شجرة النسب امپراتوران، پادشاهان و شاهزادگان از آدم تا زمان حاضر». (6) او در سال 1733 کتابی در زمینه عقاید دینی منتشر نمود با نام «وحدت در تثلیث یا تثلیث در وحدت». آثار دیگر اندرسون عبارتند از «اخباری از بهشت یا مکالمه مردگان» (7) و «تاریخ شجرة السب خاندان اوری» (8). اندرسون در کلیسایی در محله پیکادلی موعظه می‌کرد. ولی در سال 1734 مجبور شد به كلیسایی در محله‌ای فروتر بكوچد. علت این امر را مخالفت مردم محله پیکادلی با او ذکر کرده‌اند و دلیل آن روشن نیست. (9) در اواخر سال 1738 مارکیز کارناروان، استاد اعظم وقت گراندلژ انگلستان، در یک دیدار خصوصی اندرسون را به فردریک لویی، پسر ارشد و ولیعهد سرکش و دسیسه‌گر جرج دوم، معرفی کرد و چاپ جدید کتاب «قانون اساسی فراماسونری» را خاضعانه از سوی “تمامی برادران” به وی اهدا نمود (10). چهار ماه بعد (28 مه 1739) اندرسون در 59 سالگی درگذشت.

دومین فردی که هم در تدوین مناسک ماسونی نقشی مهم ایفا کرد و هم سیره اندرسون را در تاریخ‌نگاری ماسونی تداوم بخشید، ویلیام پرستون (11) است. او در نیمه دوم سده هیجدهم و اوایل سده نوزدهم می‌زیست. پرستون، زاده و پرورش‌یافته محیط اسکاتلند بود. در شهر ادنبورگ به دنیا آمد و در آنجا تحصیل کرد. در 18 سالگی به لندن مهاجرت کرد و با توصیه آشنایان خانوادگی‌اش به افراد متنفذی در لندن مربوط شد که یکی از آنها ویلیام استراهان (12) مطبعه‌چی پادشاه بود. در چاپخانه سلطنتی، نزد استراهان به کار پرداخت و در این مقام با برخی معاریف فرهنگی، مانند ادوارد گیبون (13) مورخ و دیوید هیوم مورخ و فیلسوف، آشنایی یافت. از دهه 1760 به فعالیت‌های ماسونی جذب شد. در سال 1772 کتاب معروف او به‌نام «توضیحات ماسونی» (14) در 288 صفحه انتشار یافت. در سال 1775 چاپ دوم این کتاب، با الحاقات در 324 صفحه منتشر شد و از آن پس چاپ‌های مکرر آن نشر یافت. در سال 1812 کتاب پرستون به چاپ یازدهم رسید. (15)

تصویر ویلیام پرستون و کتاب معروف او به‌نام «توضیحات ماسونی»

صرف‌نظر از کسانی که در دوران پس از پرستون در این عرصه قلم زدند، به عنوان سومین مورّخ نامدار ماسون باید از رابرت فرک گولد (16) یاد کرد که به فضای نیمه دوم سده نوزدهم و اوایل سده بیستم تعلق داشت. گولد افسر ارتش بریتانیا بود و در سال‌های 1860-1862 در جنگ تریاک چین و اشغال پکن شرکت داشت. او پس از بازگشت به انگلستان در سازمان فراماسونری به درجات عالی رسید و در سال 1880 «خادم اعظم ارشد» (17) گراندلژ انگلستان شد. گولد از سال 1858 نگارش مطالب درباره‌ی فراماسونری را آغاز کرد و از سال 1882 به تدوین کتاب مفصل «تاریخ فراماسونری» پرداخت. متن کامل کتاب فوق را نخستین بار در سال 1885 خود گولد به چاپ رسانید. (18) چاپ جدید این کتاب در شش مجلد بزرگ و نفیس به همراه نقاشی‌های رنگی و تصاویر متنوع است.

امروزه تاریخ فراماسونری گولد به عنوان معروف‌ترین و مورد استنادترین تاریخ فراماسونری شناخته می‌شود. گولد حامل آن‌گونه تعصبات شدید ضد اسلامی- ضد عربی است که ماسون‌ها مروّج آن بوده‌اند. برای نمونه می‌نویسد: «برخلاف تصور رایج، اعراب نه تنها از آغاز قومی وحشی بودند بلکه در اوج تمدن ایشان هیچ پیشرفت بزرگی در عرصه دانش صورت نگرفت و برجسته‌ترین فلاسفه ایشان از میان اقوام مغلوب…. پدید شدند». گولد از مروجین این نظریه است که علوم اسلامی در دوران خلفای عباسی و “نهضت ترجمه” از یونان و اسکندریه به سرزمین‌های اسلامی راه یافت و مسلمانان از خود چیزی نداشتند. (19)

تصویر «رابرت فرک گولد» و چاپ 3جلدی و 6جلدی کتاب «تاریخ فراماسونری»

از بدو تأسیس فراماسونری و انتشار کتاب اندرسون به شدت تلاش می‌شد تا ماهیت و پیشینه این فرقه در هاله‌ای از رمز و راز و ابهام پوشیده بماند و فراماسونری نه به عنوان نهادی نوپدید بلکه به مثابه تداوم نحله‌ای کهن و رازآمیز جلوه‌گر شود که قدمت آن به گذشته‌های دور می‌رسد. این تمهید به منظور استتار ماهیت فراماسونری و ایجاد جاذبه‌ای جادویی برای آن بود و در موفقیت این فرقه و رشد سریع آن تأثیر فراوان داشت. این ترفندی است که در فرقه رازآمیز کابالا سابقه داشت و کارایی آن به اثبات رسیده بود. چنان‌که گفتیم جاعلین کتاب «ظهر» (زوهر) در اواخر سده سیزدهم میلادی این اثر متنفذ را به نام خود نشر ندادند بلکه آن را به فردی به نام شمعون بن یوحای در سده دوم میلادی منتسب کردند. اندرسون نیز مندرجات کتاب خود را به قدما منسوب کرد و مدعی شد که آنچه نوشته بر مبنای “گزارش‌های کهن لژهای ماوراء دریاها، و نیز لژهای انگلستان، اسکاتلند و ایرلند” است.

او در این کتاب رساله‌ای به ظاهر قدیمی را منتشر نمود که گویا متضمن تاریخ کهن فراماسونری در انگلستان است و به منابعی استناد کرد که تا به امروز برای محققین ناشناخته مانده است. مثلاً در صفحات 61-62 کتابش به دست نوشته‌های ماسونی دوران سلطنت ادوارد چهارم (1461-1483) استناد می‌کند و بر اساس آن داستان پرنس ادوین و تأسیس گراندلژ یورک را شرح می‌دهد و در صفحه 64 به سندی کهن‌تر ارجاع می‌دهد و مدعی می‌شود که گویا اسناد فراماسونری متعلق به دوران سلطنت هنری سوم (1216-1272) را در دست داشته است. اصالت این اسناد از همان دوران مورد تردید بود و بعدها پرستون برای توجیه کار اندرسون مدعی شد که گویا این اسناد به مجموعه خصوصی الیاس اشمول تعلق داشته، مورد استفاده اندرسون قرار گرفته و سپس در جریان شورش‌های انگلستان از میان رفته است. (20) در آینده درباره‌ی این الیاس اشمول و نقش او در تاریخ فراماسونری توضیح بیشتر خواهیم داد.

جیمز اندرسون بنیانگذار موهوماتی است که تا به امروز در میان گروه کثیری از نویسندگان ماسون رواج دارد. او در کتاب خود پیشینه‌ی فراماسونری را به حضرت آدم می‌رساند! و فهرستی طویل از پادشاهان باستانی ماسون به دست می‌دهد. روایت اندرسون از تاریخ فراماسونری، که در شالوده اساطیر ماسونی جای گرفت، صبغه شدید یهودی داشت. او یهودیان را در زمره نخستین ماسون‌ها جای داد و مدعی بود که اسرائیلیان زمانی که مصر را ترک کردند در زیر فرمان «استاد اعظم» خود، موسی، بودند و در دوران آوارگی، موسی به ایشان طریقت و آئین ماسونی را آموخت. به زعم اندرسون، سلیمان نیز استاد اعظم «لژ اورشلیم» بود. (21)

کارتون تمسخرآمیزی از دکتر جیمز اندرسون (شخصی كه سرش داخل نردبان است)

اندرسون و به تبع او پرستون، سرآغاز فراماسونری در انگلستان را به سده دهم میلادی می‌رسانند. اندرسون مدعی است که اولین فرمان ماسونی در انگلستان را آتلستان (22)، شاه انگلیس (924-940)، در سال 926 میلادی به نام برادرش، پرنس ادوین، صادر کرد و در همین سال پرنس ادوین اولین گراندلژ ماسونی را در منطقه یورک تأسیس کرد که خود استاد اعظم آن بود. این ادعا سبب شده که یکی از طریقت‌های ماسونی “طریقت کهن یورک” (23) نامیده شود. به ادعای اندرسون، از آن پس گراندلژ یورک بر فراماسونری سراسر انگلستان فرمان می‌راند تا سرانجام در سال 1567 سِر توماس گرشام، تاجر و صراف معروف لندن، در رأس فراماسونری جنوب انگلستان جای گرفت. این داستان ادامه می‌یابد و بدین‌سان “تاریخ” فراماسونری انگلستان از سده دهم میلادی به نیمه اول سده هیجدهم پیوند می‌زند. (24)

این سنت تاریخ‌نگاری در دوران پسین تداوم یافت و ابهام‌آفرینی در زمینه منشأ و تاریخ فراماسونری از کتب و جزوات اختصاصی ماسون‌ها به آثار نامدار و متنفذی چون «تاریخ انگلستان» ماکائولی راه یافت که پیشینه فراماسونری را به دوران کهن تاریخ اروپا و انگلستان می‌رساند. (25) توماس ماکائولی مورخی بزرگ است و کتاب او از مهم‌ترین و معروف‌ترین منابع تاریخ انگلستان به شمار می‌رود. دو جلد نخست تاریخ ماکائولی در سال 1849 منتشر شد، دو جلد بعدی در سال 1855 و جلد پنجم پس از مرگ نویسنده در سال 1861 انتشار یافت. چاپ‌های اولیه کتاب ماکائولی تنها در بریتانیا و ایرلند 140 هزار نسخه فروش رفت. این کتاب در ایالات متحده آمریکا نیز بسیار پرفروش بود و به تمامی زبان‌های اروپایی ترجمه شد. به نوشته دکتر ویلیام مادن (26)، استاد دانشگاه مینه‌سوتای آمریکا، تاریخ ماکائولی “نقش مهمی در بیداری آگاهی تاریخی در جهان انگلیسی‌زبان ایفا کرد“. در این کتاب، ماکائولی الگویی را شکل داد که تاکنون بر تاریخ‌نگاری رسمی بریتانیا حاکم است. طبق این الگو، گویا با صعود ویلیام سوم (اورانژ) در انگلستان، نیروهای خرد و آزادی بر نیروهای ستم و خودکامگی، که نماد آن خاندان سلطنتی استوارت بود، پیروز شدند. (27) در دوران پس از ماکائولی رویه فوق در باب پیشینه فراماسونری در تاریخ‌نگاری رسمی و آکادمیک دنیای غرب کم و بیش تداوم یافت.

در مقابل این دیدگاه، از سده نوزدهم تا به امروز، گروهی از محققین، اعم از ماسون و غیرماسون، جای دارند که این‌گونه روایات افسانه‌آمیز از تاریخ فراماسونری را به کلی مردود و بی‌اعتبار می‌دانند. مهم‌ترین نمونه، دکتر آلبرت گالاتین ماکی آمریکایی (28)، ماسون درجه سی و سوم و مؤلف «دائرةالمعارف ماسونی ماکی»، است که به‌عنوان جدی‌ترین و منصف‌ترین مورّخ ماسون شناخته می‌شود.

«آلبرت گالاتین ماکی» ماسون درجه سی و سوم و مؤلف «دائرةالمعارف ماسونی ماکی»

هنری ویلسون کویل، ماسون درجه سی و سوم و مؤلف «دائرةالمعارف ماسونی کویل»، از ماکی به عنوان متنفذترین نویسنده ماسون ایالات متحده آمریکا یاد می‌کند که برخی از آثار او بی هیچ تردید مورد وثوق ماسون‌هاست (29). ماکی روایات تاریخی مندرج در کتاب اندرسون را “پندارآمیز” و “غیرقابل اعتماد” می‌داند (30) و در آغاز مقاله خود درباره‌ی تاریخ فراماسونری در انگلستان متذکر می‌شود:

این سیری است کوتاه در تاریخ فراماسونری انگلستان چنان‌که تاکنون نوشته شده و امروزه عموماً مورد قبول برادران است. معهذا، درست آن است متذکر شوم که پژوهش‌های اخیر اعتبار برخی از این دعاوی را زیر سئوال برده است: افسانه پرنس ادوین مورد تردید است، تأسیس گراندلژ یورک در آغاز سده هیجدهم مردود است، و وجود هر چیزی بجز فراماسونری عملی (31) در پیش از سال 1717 مورد مناقشه است. (32)

ماکی می‌افزاید:

پژوهش‌های جدید تردیدهای عظیم در زمینه وثوق تمامی آنچه که درباره‌ی تاریخ فراماسونری انگلستان در حدود یکصد و پنجاه سال اخیر نگاشته شده، و همه فراماسون‌ها به گونه‌ای تردیدناپذیر به آن باور دارند، برانگیخته است. جزییات تاریخ فراماسونری در انگلستان تا سال 1717 یا براساس روایات سنتی است یا مبتنی بر دست‌نوشته‌هایی است که وثوق آنها تاکنون به درستی اثبات نشده است. (33)

به عبارت دیگر، در دوران پیش از تأسیس سلطنت هانوور در انگلستان هیچ نشانه متقنی از وجود فراماسونری در دست نیست و آنچه در این زمینه گفته شده افسانه‌پردازی‌های بی‌مبنا و فاقد مدرک است. حتی هایوود (34)، که تعلیقات بعضاً تعصب‌آمیز او بر نظرات ماکی به عنوان جلد سوم کتاب فوق انتشار یافته، در این زمینه با ماکی هم‌صداست. او نیز دعاوی اندرسون را رد می‌کند و می‌نویسد: «این روایات اعتبار تاریخی ندارد، پیش از آنتونی سایر [1717] استاد اعظمی وجود نداشت». (35) هنری کویل بر نظریه هانووری منشأ فراماسونری نقد جدی ندارد. او تنها می‌نویسد: “بنظر می‌رسد خاندان هانوور تأثیر قابل توجهی بر فراماسونری انگلستان نداشته‌اند“. کویل اشاعه این نظریه را تقصیر مورخین پیشکسوت ماسونی چون جیمز اندرسون می‌داند که بر تمامی شاهان و شاهزادگان عالم، از نمرود و سلیمان تا آتلستان و پرنس ادوین، کسوت استاد اعظمی فراماسونری پوشانیده‌اند. (36)

پی‌نوشت‌ها:

1. Henry Wilson Coil, Coil’s Masonic Encyclopedia, New York: Macoy Publishing and Masonic Supply Company, 1961, p.525.

2- کتاب‌هایی که در سده هیجدهم درباره‌ی فراماسونری منتشر شده معدود و انگشت‌شمار است. اوج انتشار منابع ماسونی در سده‌های نوزدهم و بیستم است که به پیدایش انبوهی از منابع مکتوب انجامید. در حوالی نیمه سده بیستم تعداد این آثار حدود 80 هزار عنوان در اروپا و 100 هزار عنوان در ایالات متحده آمریکا تخمین زده می‌شد. (ibid, pp. 376-377)
3- مشخصات کامل این کتاب چنین است:
The Constitutions of the Free-masons, containing the History, Charges, Regulations, & etc. of the most Ancient and Right Worshipfull Fraternity, for the use of the Lodges, London: Printed by William Hunter, for John Senex at the Globe, and John Hooke at the Flower-duc-luc cover-against St. Dunstan, Churche, in Fleet-street, in the Year of Masonry 5723, Anno Domini 1723.

4. James Anderson (1680?-1739)
5. Coil, ibid, p.49.
6. Royal Genealogies; or the Genealogical Tables of Emperors, Kings and Princes, from Adam to these Times.
7. New from Elysium or Dialogues of the Dead.
8. Genealogical History of the House of Yvery.
9. Albert G. Mackey, Encyclopedia of Freemasonry, New York: Macoy Publishing and Masonic Supply Company, 1966, vol. 1, pp. 77-78; ibid, vol. 3, p. 1157.
10. Robert Freke Gould, The History of Freemasonry, [1885] London: Caxton Publishing Company, vol. IV, p. 355.
11. William Preston (1742-1818)
12. William Strahan

13. Edward Gibbon (1737-1794)
مورخ نامدار انگلیسی و نویسنده کتاب معروف تاریخ انحطاط و سقوط امپراتوری روم. کتاب شش جلدی فوق در سال‌های 1776-1882 منتشر شد. ترجمه ملخص سه جلدی (فرنگیس شادمان، چاپ اول، 1351) و یک جلدی (ابوالقاسم طاهری، چاپ اول، 1347) آن به فارسی منتشر شده است. به نوشته ماکی، گیبون در مارس 1775 به جرگه فراماسونری پیوست و عضو لژ دوستی شماره 6 لندن شد. (Mackey, ibid, vol. 1, p. 403)

14. Illustrations of Masonry.
15. Mackey, ibid, vol. 2, pp. 795-798; Coil, ibid, pp. 482-483.
16. Robert Freke Gould (1836-1915)
17. Senior Grand Deacon of England
18. Mackey, ibid, vol. 1, p. 414.
19. Gould, ibid, vol. III, pp. 69-70.
20. Coil, ibid, p.50; Mackey, ibid, vol. 1, pp. 77-78, 107.
21. Coil, ibid, p.140.
22. Athelstan
23. Ancient York Rite
24. Mackey, ibid, vol. 1, p. 327.
25. ibid, vol. 3, p. 1299.
26. William A. Madden
27. Americana, 1985, vol. 18, p.9.
28. Albert Gallatin Mackey (1807-1881)
29. Coil, ibid, pp. 389-390.
30. Mackey, ibid, vol. 1, p.77.

31- ماسون‌ها فراماسونری را به دو بخش «فراماسونری عملی» (Operative Masonry) و «فراماسونری نظری» (Speculative Masonry) تقسیم می‌کنند. «فراماسونری عملی» مفهومی بسیار باز و گسترده است و در واقع مترادف با هنر و فن معماری به کار می‌رود. منظور از «ماسون‌های عملی» کسانی هستند که به کار معماری اشتغال داشته‌اند و گویا در عمل ماسون بوده‌اند. منظور از «فراماسونری نظری» همان فرقه‌ای است که به‌نام فراماسونری شناخته می‌شود. طبق تعبیر اول، بسیاری افراد را در تاریخ طولانی و کهن بشری می‌توان ماسون نامید. ولی در واقع سرآغاز تاریخ فراماسونری به دوران جدید و تأسیس گراندلژ انگلستان می‌رسد و تنها از این زمان است که “فراماسونری نظری” پا به عرصه وجود نهاد.

32. Mackey, ibid, vol. 1, p. 327.
33. ibid, p. 328.
34. H. L. Haywood
35. ibid, vol. 3, p. 1157.
36. Coil, ibid, p. 525.

منبع: عبدالله شهبازی ؛ زرسالاران یهودی و پارسی استعمار بریتانیا و ایران، ج4، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.

…..

تنها با یک کلیک به کانال تلگرام اندیشکده مطالعات یهود بپیوندیم: