بررسی سد ذوالقرنین در نظریه ابوالکلام آزاد

بررسی نظریه کوروش ذوالقرنین (قسمت سوم) سد ذوالقرنین

معرفی اجمالی نظریه ابوالکلام آزاد

این نظریه اول بار از سوی سِر سید احمدخان هندی طرح شده و ابوالکلام آزاد وزیر فرهنگ هند نیز آن را بسط داده، به توضیح جوانب آن پرداخت. آراء ابوالکلام آزاد در قالب کتابی با عنوان «کوروش کبیر» تدوین شده و جناب آقای باستانی پاریزی به ترجمه‌ی آن همّت گماشتند که در ادامه شرحی اجمالی از آن ارائه می‌گردد.

سِر سید احمد خان هندی

از آیات ۹۸-۸۳ سوره کهف برمی‌آید که از حضرت رسول (ص) در رابطه با ذوالقرنین سؤال شده و ایشان آیات فوق‌الذکر را در پاسخ به سؤال مزبور تلاوت فرموده‌اند. مراجعه به احادیثی که در ذیل این آیات وارد شده معلوم می‌دارد که سؤال‌کنندگان از قوم یهود بوده‌اند.

لذا به اعتقاد جناب ابوالکلام، طریقِ صحیح در یافتنِ حقیقتِ احوالِ ذوالقرنین، مراجعه به اسفار یهود است؛ زیرا پرسش و استفسار یهود از بابِ آزمایشِ میزان علم پیامبر بوده و آن‌ها از شخصیتی سؤال نموده‌اند که خود به احوالش آگاه‌اند و از آنجا که علوم و معارف یهود در کتب مقدسش تجلّی نموده است، بررسی اسفار یهود می‌تواند در یافتن مصداقی برای ذوالقرنین راه‌گشا باشد.

ابوالکلام آزاد در ادامه به بخش‌های مختلفی از اسفار یهود استناد کرده و مدعی است که با مراجعه به اسفار یهود می‌توان کوروش هخامنشی را مابازاء تاریخی ذوالقرنین دانست. او در ادامه به وجود تندیسی منتسب به کوروش اشاره نموده که در نزدیکی استخر، در مشهد مرغاب کشف شده و دارای دو شاخ و دو بال و تداعی‌کننده‌ی لقب ذوالقرنین است.

ادامه‌ی کتاب کوروش کبیر به بیان احوال کوروش و شرحی از زندگانی و کشورگشایی‌های او مشتمل بر حمله به لیدیه، نواحی شرقی، بابل و نواحی شمالی (قفقاز) اختصاص یافته است. به عقیده‌ی ابوالکلام، حمله‌ی کوروش به لیدیه، نواحی شرقی و نواحی شمالی به‌ترتیب معادل با سیر ذوالقرنین در مغرب‌الشمس، مطلع‌الشمس و بین‌السّدین است.

ایشان معتقدند که کوروش طیّ سفری که به نواحی شمالی ایران (ارمنستان) داشته، با اقوامی ملاقات نموده و آن‌ها از او خواسته‌اند تا سدّی را برای جلوگیری از حملات اقوام مهاجم بنا نماید. کوروش نیز خواست این قوم را اجابت نموده و سدّ آهنین داریال را به‌گونه‌ای ساخته که حملات مهاجمین را پایان بخشد. از دیدگاه ایشان سدّ مذکور، همان سدّی است که قرآن کریم، ساختن آن را به ذوالقرنین نسبت داده است.

بخش دیگری از نظریه ایشان، به بیان مذهب و ویژگی‌های اخلاقی کوروش اختصاص یافته و در آن‌جا ذکر شده که گزارش‌های تاریخی فراوانی از حُسن سلوک کوروش با ملل و پادشاهان مغلوب وجود دارد که این فضایل اخلاقی با مشخصاتی که قرآن کریم در ارتباط با ذوالقرنین ذکر نموده، مطابقت دارد.

ضمناً ایشان ادعا نموده‌اند که کوروش پیرو مذهب زردشت و یکتاپرست بوده و به‌رغم اذعان به عدم وجود مدرک تاریخی برای این امر، قرائنی را برای اثبات زردشتی بودن کوروش طرح نموده‌اند.

پایه‌های نظریه ابوالکلام

با عنایت به توضیحات ارائه شده، می‌توان شاخص‌ترین ادلّه‌ای که ابوالکلام برای اثبات نظریه‌ی خود از آن بهره جسته و به بیان دیگر، پایه‌های نظریه‌ی او را در قالب موارد ذیل بیان نمود:

الف. سد ذوالقرنین:

بنا بر آیات قرآن، ذوالقرنین سدّی از آهن و مس بنا نمود و سد آهنین داریال که به‌زعم جناب ابوالکلام توسط کوروش ساخته شده، دارای همان ویژگی‌هایی است که قرآن برای سد ذوالقرنین ذکر نموده است.

ب. مذهب و معتقدات کوروش:

به اعتقاد ابوالکلام، کوروش کبیر یکتاپرست و پیرو دین زردشت بوده و خصایل اخلاقی او در میان پادشاهان هم‌عصرش نظیر نداشته است. این امر نشان از مطابقت دین و منش کوروش با ذوالقرنین قرآن دارد.

ج. سفرهای سه‌گانه ذوالقرنین:

سفرهای سه‌گانه‌ای که در قرآن برای ذوالقرنین بیان شده، با جنگ‌های کوروش در مشرق، مغرب و شمال قابل تطبیق است.

د. قرائن و شواهد دیگر:

در کنار مواردی که ذکر گردید، قرائن و شواهدی از اسفار یهود، احادیث اهل عامه و تندیسی که در مشهد مرغاب یافته شده نیز در جهت پیشبرد نظریه ابوالکلام آزاد مورد استفاده قرار گرفته است.

برای آن‌که بتوان قضاوت صحیحی از این نظریه داشته باشیم، می‌بایست تمامی موارد فوق‌الذکر را مورد بررسی قرار داده و مطابقت آن را با آیات قرآن و اسناد تاریخی در معرض نقد قرار دهیم که این امر در ادامه‌ی این نوشتار محقق می‌شود.

سد ذوالقرنین در نظریه ابوالکلام

بدون تردید سد ذوالقرنین و یافتن مصداقی برای آن در میان ابنیه تاریخی موجود، یکی از مواردی است که پیچیدگی داستان ذوالقرنین را دوچندان نموده است؛ در واقع مفسّرین سدّی را با ویژگی‌هایی که در قرآن به آن اشاره شده نیافته و در بررسی تطابق یک شخصیت تاریخی با ذوالقرنین، مسأله سدّ را با تسامح دنبال نموده‌اند. لیکن ابوالکلام آزاد مدعی است که دقت‌نظر کافی را در رابطه با این موضوع مبذول داشته است.

ایشان یکی از برجسته‌ترین مشخصات ذوالقرنین را بنا نمودن سدّی آهنین دانسته و سایر مفسّرین را به این دلیل که در یافتن مابازاء تاریخی ذوالقرنین نسبت به این امر بی‌توجه بوده‌اند، مورد انتقاد قرار داده‌اند. از دیدگاه ایشان تنگه داریال در ناحیه ولادی کیوکز کشور گرجستان، تمامی ویژگی‌هایی را که برای سد ذوالقرنین ذکر شده دارا است. زیرا این سدّ در ناحیه کوهستانی قفقاز و بین دو کوه (بین‌السّدین) واقع گردیده و در ساخت آن نیز از آهن استفاده شده است و به ادعای ایشان، کوروش سدّ مذکور را بنا نموده است.

به این‌ترتیب از دیدگاه ابوالکلام، کلیه سؤالات درباره سد ذوالقرنین، که بارزترین مشخصه‌ی ذوالقرنین و در عین حال پیچیده‌ترین بخش برای یافتن مابازاء تاریخی برای این شخصیت قرآنی است، کاملاً پاسخ داده می‌شود.

این بخش از نظریه ابوالکلام و استدلال‌های ارائه شده در آن از دو جهت قابل نقد است:

اول آن‌که آیا می‌توان اثبات نمود که سدّ آهنین داریال، توسط کوروش کبیر ساخته شده است؟
ثانیاً و به فرضِ ثبوت مورد اول، آیا سد داریال ویژگی‌هایی را که قرآن برای سد ذوالقرنین بیان نموده دارا است یا خیر؟

در ادامه هریک از این موارد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بررسی صحت انتساب سد داریال به کوروش کبیر

به زعم ابوالکلام آزاد، کوروش در سفرهایی که برای اصلاح ممالک تابعه ماد به شمال ایران انجام داد، سدّی را برای جلوگیری از تجاوزات اقوام مهاجم، بنا نمود. ایشان این موضوع را به شرح ذیل تشریح نموده‌اند:

مورّخین یونان از حمله سوم کوروش که برای اصلاح اوضاع حدود ماد صورت گرفته نیز خبر می‌دهند، این لشکرکشی باید متوجه شمال باشد، زیرا ماد در شمال پارس قرار داشت و حدود آن به کوه‌های شمال که متصل به دریای خزر و دریای سیاه می‌شوند، می‌رسید. این نواحی بعدها به قفقاز و به‌اصطلاحِ پارسیان به «کوه قاف» موسوم گشت. کوهستان قفقاز فعلی در این سلسله‌کوه‌ها وجود دارد. در این حمله، کوروش به نزدیک رودی رسید و در اطراف آن اردو زد. از آن زمان این رود به نام رود کوروش موسوم شد و هنوز هم به همین نام (کُر) معروف است … شک نیست که کوروش در این حمله با اقوام کوهستانی این منطقه روبه‌رو شده است، این اقوام از دست قومی به‌نام یأجوج و مأجوج شکایت بردند، کوروش دستور داد سدّی آهنین در برابر آنان بنا کنند. چیزی که مایه تأسف است این است که مورّخین یونان به تدوین حوادث این لشکرکشی اعتنا نکرده‌اند. (۱)

در جای دیگری از رساله ایشان نیز توضیحاتی در رابطه با نام سدّ مزبور بیان شده است:

از کتب ارمنی بهتر می‌توان شهادت گرفت زیرا به وقایع از نزدیک آشنا بوده‌اند. این سدّ را در کتب ارمنی از زمان قدیم «بهاک گورایی» خوانده‌اند و «کابان گورایی» هم گفته‌اند و معنی هردو کلمه یکی است و همان معنی «دربند کوروش» یا «گذرگاه کوروش» را می‌دهد. زیرا «کور» قسمتی از نام کوروش است. آیا همان شهادت واقعی که الساعه هم وجود دارد نمی‌تواند کفایت کند که سدّ مزبور را کوروش بنا نموده است؟ (۲)

تنگه داریال

نکته حائز اهمیت در نوشته‌های ابوالکلام آن است که خود ایشان نیز معترف‌اند که شرح لشکرکشی کوروش به ممالک تابعه ماد، به تفصیل بیان نشده و تواریخ، ساختن سدّی که حملات سکاها را متوقف نماید، به کوروش کبیر نسبت نداده‌اند. لذا ایشان برای اثبات مدعای خود، پاره‌ای از قرائن را مستمسک قرار داده‌اند؛ وجود تک‌واژه «کور» در نام ارمنی سد داریال و نیز در نام رود کر از شعبات رود ارس که از آن نواحی می‌گذرد، ایشان را به یقین رسانده که کوروش سد داریال را بنا نموده است!

لیکن سؤالی که به ذهن متبادر می‌شود آن است که آیا این نحو از استدلال در حدّی از قوام و استحکام هست که ساخته‌شدن سدّی توسط کوروش را بی‌هیچ شک و شبهه‌ای اثبات نماید؟ آن‌هم در شرایطی که هیچ دلیل تاریخی برای اثبات این مدعا در دست نداریم. روشن است که استدلال جناب ابوالکلام پذیرفتنی نیست!

مروری بر تاریخ هخامنشیان مشخص می‌کند که صحّت بسیاری از جزئیات حیات کوروش، که حتی در تواریخ مدوّن بیان شده‌اند نیز محل تردید و اشکال است. (۳) به‌عنوان مثال، یکی از مواردی که مورّخین در رابطه با آن اختلاف نموده‌اند، چگونگی وفات کوروش است؛ بیشتر مورّخین زمان مرگ کوروش را در حمله به شمال‌شرق ایران و هنگام درگیری با اقوام سکایی گزارش نموده‌اند.

لیکن تناقضات گزارش‌های تاریخی در این بخش بسیار جالب توجه است؛ هرودوت معتقد است که ایرانی‌ها در این جنگ شکست خوردند، در حالی که کتزیاس و استرابون بر این باورند که ایران در آن جنگ فاتح گردید. بنا بر اعتقاد برخی از مورّخین، دو گروه از سکاها در این جنگ‌ها مطیع کوروش شدند که داریوش کبیر به نام این دو گروه در کتیبه نقش رستم اشاره کرده است. گزنفون اما مطالب کاملاً متفاوتی را بیان نموده و معتقد است که کوروش به مرگ طبیعی و در پارس درگذشته است. (۴)

در نهایت بررسی منابع گوناگون برای مورّخان اثبات ننموده که کوروش در جنگ با سکاها پیروز شده و یا مغلوب گردیده است. نیز مشخص نیست کوروش در جنگ با سکاها و در شمال‌شرق ایران کشته شد و سپس پیکرش به پارس انتقال یافت، و یا این‌که در پارس به مرگ طبیعی درگذشته است. مشاهده می‌شود که موارد بسیاری از زندگی کوروش به‌درستی برای ما معلوم نیست. این در حالی‌است که به هر روی شرح واقعه مذکور (یعنی مرگ کوروش) در منابع تاریخی علی‌رغم تمامی تفاوت‌ها و گاه تناقض‌ها ثبت شده است.

حال چگونه در ارتباط با امری که در زندگی کوروش ثبت نگردیده – یعنی ساختن یک سدّ در ناحیه تفلیس – می‌توان به قطعیّت سخن گفت و ساختن سدّی را تنها با استناد به نام آن سدّ و یا نام رودی که در مجاورت آن سدّ در جریان است، در رابطه با کوروش اثبات نمود؟! لذا جناب ابوالکلام نیز نتوانسته‌اند مسأله سدّ در داستان ذوالقرنین را چنان که باید مورد بررسی دقیق قرار دهند، زیرا ادعای ایشان با استفاده از منابع تاریخی متقن و یقین‌زا قابل اثبات نیست. بلکه اساساً هیچ‌گونه منبع تاریخی برای اثبات مدّعای ایشان وجود نداشته و این امری است که خود ایشان نیز بدان اذعان کرده‌اند، زیرا اگر مدرکی در رابطه با این امر در اختیار داشتند، یقیناً ارائه می‌نمودند.

به‌رغم آن‌که مورّخین یونانی توجه چندانی به جنگ‌های کوروش در ارمنستان نشان نداده‌اند، لیکن اسناد تاریخی در رابطه با لشکرکشی کوروش به نواحی شمالی ایران به‌کلّی سکوت اختیار نکرده‌اند؛ در واقع گزنفون تنها مورّخی است که شرحی از چگونگی انقیاد ارمنستان و تسلّط کوروش بر آن نواحی را بیان نموده است. نوشته‌های او تنها منبع اطلاعاتی ما در رابطه با این واقعه است که می‌بایست به‌دقّت بررسی شود تا صحّت ادعای جناب ابوالکلام مبنی بر ساخته‌شدن سدّی توسط کوروش در نواحی شمالی ایران، مورد ارزیابی بیشتر قرار گیرد.

پیش از ذکر نوشته‌های گزنفون، لازم است توضیحاتی فراتر از آنچه در بخش‌های پیشین در رابطه با آثار گزنفون بیان گردید، ارائه شود تا بتوان درک صحیح‌تری از مطالبی که او درباره لشکرکشی کوروش به ارمنستان ذکر کرده، حاصل نمود.

قلمرو هخامنشیان و موقعیت ارمنستان

نکاتی در رابطه با آثار گزنفون

قبلاً اشاره شد که گزنفون سه کتاب در حوزه تاریخ ایران تدوین نموده که یکی از آن‌ها به بررسی حیات و شخصیت کوروش کبیر اختصاص دارد. اما مصنّفات او در رابطه با ایران بدین‌جا محدود نشده و یکی از کتب گزنفون نیز مربوط به مشاهدات او از ایران در زمان اردشیر دوم هخامنشی است. گزنفون در جنگ کوروش کوچک با برادرش اردشیر دوم شرکت داشته و بعد از جنگ، یونانی‌ها را به اوطانشان مراجعت داده است. بنابراین آنچه او در این باب نوشته مشاهدات خود او است. (۵)

شاخصه‌ی دیگر آثاری که از گزنفون به دست ما رسیده، مبالغه او در ذکر پاره‌ای از جزئیات وقایع است، به‌نحوی که محقّقین، تمامی نوشته‌های او را رخدادهای تاریخی تلقّی نمی‌کنند. لیکن خط سیر اصلی وقایعی که او نقل نموده در بسیاری از موارد با آنچه سایرین به‌ویژه هرودوت نقل کرده‌اند، تطابق قابل قبولی دارد. پیرنیا حین بررسی لشکرکشی کوروش به لیدیه و آسیای صغیر تحلیلی را در رابطه با نوشته‌های گزنفون ارائه نموده که حاوی نکات جالبی است. او پس از بررسی اقوال هرودوت و سایر مورّخین، درباره گزنفون می‌گوید:

گزنفون در جزئیاتی داخل شده، که دیگران ننوشته‌اند و اگر تمامی این کیفیات را نتوان وقایع تاریخی دانست، این هم معلوم است که تمامی نوشته‌های گزنفون را هم نمی‌توان نتیجه تخیّلات او درباره کوروش به‌شمار آورد، زیرا اولاً نوشته‌های نویسنده مزبور، راجع به وقایع مهمی مانند قشون‌کشی به لیدیه، تسخیر سارد، محاصره بابل و تسخیر آن، اساساً با نوشته‌های هرودوت مخالفت ندارد. ثانیاً گزنفون، راجع به ترتیبات و تشکیلاتی که کوروش داده، در موارد زیاد گوید که این ترتیبات را اکنون هم شاه یا شاهان حفظ کرده، مجری می‌دارند، بنابراین اگر در باب اسامی بعض اشخاص و مردمان و نیز راجع به کیفیاتی، در صحّت نوشته‌های او تردید داشته باشیم، جای تردید نیست که ترتیبات و تشکیلات را گزنفون، موافق آنچه که در موقع بودن خود در مستملکات ایران، در آخر قرن پنجم ق.م. مشاهده کرده، نوشته و اگر هم با ترتیبات زمان کوروش صدق نکند، لااقل به زمان اردشیر دوم هخامنشی مربوط بوده و به‌طور کلّی اوضاع آن زمان را می‌نماید. گذشته از این ملاحظات، راجع به بعضی از وقایع، مثلاً تسخیر ارمنستان در زمان کوروش، هرودوت و کتزیاس هیچ‌گونه اطلاعاتی نمی‌دهند. بنابراین، از مورّخین یونانی، که به زمان کوروش بالنسبه نزدیک بودند، یگانه منبع اطلاعات ما نسبت به این‌گونه وقایع همانا نوشته‌های گزنفون است. به هر حال نوشته‌های او را نمی‌توان کنار گذارد. (۶)

پیرنیا تحلیل دیگری را در رابطه با وحدت خط سیر نوشته‌های گزنفون و سایر مورّخین نیز ذکر نموده که در ذیل بدان اشاره شده است:

از مقایسه روایت گزنفون با روایت هرودوت معلوم است، که خطوط رئیسه نوشته‌های او همان نوشته‌های هرودوت است: پیش‌دستی در حمله به ایران از طرف کرزوس می‌شود، دو دفعه کوروش با پادشاه لیدیه می‌جنگد، بعد از عقب‌نشینی کرزوس، کوروش به لیدیه حمله می‌کند و برای این‌که از پشت سر خود ایمن باشد با دولت بابل عهدی می‌بندد، یعنی آن را از تشویش بیرون می‌آورد. تسخیر سارد هم تقریباً در زمینه روایت هرودوت است، رفتار کوروش با پادشاه لیدی، ملاطفت نسبت به او، غارت نکردن سارد و غیره و غیره نیز تقریباً در همان زمینه است. مطیع شدن ولایات آسیای صغیر یا دولت‌های کوچک آن هم تقریباً در زمینه نوشته‌های هرودوت است، این کلیات چندان تفاوتی با روایت هرودوت ندارد، ولی در کیفیات، تفاوت‌های زیاد بین دو مورّخ یونانی است، در اینجا سؤالی پیش می‌آید: آیا این کیفیات اصلاً نبوده یا هرودوت آن را به سکوت گذرانیده. به عقیده مؤلف این کیفیات را به دو قسمت باید تقسیم کرد: قسمتی چیزهایی است، که گزنفون از مشاهدات خود در موقع بودن در جنگ کونّاکسا و عقب‌نشینی ده‌هزار نفر یونانی دیده یا شنیده و در اینجا ذکر کرده و نیز از ترتیباتی سخن رانده می‌گوید: «امروز هم (یعنی در زمان اردشیر دوم هخامنشی) این ترتیبات برقرار است.» این‌گونه اطلاعاتی که می‌دهد باید صحیح باشد، زیرا، دیگران هم تقریباً در همین زمینه سخن رانده‌اند، اما چیزهایی هم در نوشته‌های گزنفون دیده می‌شود، که نتیجه تخیّلات خود او است. روی‌هم‌رفته نمی‌توان تمامی کیفیاتی را که گزنفون شرح داده، وقایع تاریخی دانست، ولی تردیدی نیست، که تمامی این چیزها را هم نمی‌توان رمان خواند. به هر حال توصیفات و نقاشی‌های گزنفون به‌طور کلی احوال کوروش و منظره ایران آن روزی و دول هم‌جوار را خوب می‌نماید. اگر هم مبالغه کرده باشد، باز کلیات در زمینه تاریخ است. (۷)

به این ترتیب در رابطه با نوشته‌های گزنفون می‌بایست دو نکته اساسی را مد نظر قرار داد: اول آن‌که شرح گزنفون از وقایع مهم و تأثیرگذار و به تعبیر پیرنیا خطوط رئیسه داستان‌های گزنفون، مشابه مطالب دیگران است. لذا به‌رغم مخدوش بودن برخی از جزئیات، کلیّاتی که نقل کرده قابل اعتماد بوده و نمی‌توان آن‌ها را کنار گذاشت. دومین نکته هم مربوط به نوشته‌هایی است که گزنفون آن‌ها را مشاهدات خود از اوضاع ایران خوانده و تأکید نموده که این ترتیبات در زمان خود او نیز برقرار است.

در رابطه با این بخش از نوشته‌های او می‌توان گفت که چنین مطالبی تا حد زیادی مورد وثوق و اطمینان است. توجه به این نکات ما را در صحّت‌سنجی آثار او و تحلیل هرچه صحیح‌تر مطالبی که این مورّخ در ارتباط با لشکرکشی کوروش به ارمنستان نقل نموده، یاری می‌نماید.

لشکرکشی کوروش به ارمنستان

پیش از ذکر کیفیت حمله کوروش به ارمنستان می‌بایست تذکری درباره این بخش از تاریخ گزنفون ارائه گردد و آن عقیده‌ی او درباره نحوه انتقال قدرت از مادها به پارسیان (کوروش) است. مطابق آنچه در شرح اجمالی زندگی کوروش بیان شد، از اسناد کلاسیک و جدید، یعنی نوشته‌های کتزیاس، هرودوت و الواح بابلی صریحاً استنباط می‌شود، که جنگی بین کوروش و پادشاه ماد روی داده و کوروش، پس از تسخیر همدان، دولت ماد را منقرض نموده است.

اما گزنفون علت قدرت‌یافتن کوروش و پارس را کاملاً متفاوت بیان نموده است؛ موافق گفته‌های او، کوروش به خواهش کیاکسار دایی خود به کمک او آمده، برای وی جنگ می‌کند و زمام امور را کیاکسار، از جهت تنبلی یا بدین‌سبب که سردار خوبی نیست، به کوروش می‌سپارد و او برای پادشاه ماد جنگ‌هایی کرده، فاتح می‌شود. بعد دختر کیاکسار را می‌گیرد و ماد با ممالک تابعه آن به کوروش می‌رسد. (۸)

از این‌روی در شرحی که گزنفون در رابطه با جنگ‌های کوروش از جمله انقیاد ارمنستان ارائه نموده، نحوه‌ی بیان داستان به‌گونه‌ای است که گویی کوروش فتوحاتی را تحت لوای حکومت ماد انجام می‌دهد. در ذیل، ماجرای لشکرکشی کوروش به ارمنستان به شرحی که در سیروپدی ذکر شده، با اندکی تلخیص آورده شده است:

کوروش به تیگران، شاه ارمنستان پیغام داد که از دادن خراج و سپاه به دولت ماد امتناع نکند و او از شنیدن پیام کوروش به‌غایت هراسناک شد. چه دید بهانه روشنی به دست مدعیان داده و در انجام تعهد خویش قصور ورزیده است؛ نه خراج داده و نه سرباز فرستاده است. ناچار به عجله مأمور به اطراف گسیل داشت تا از هر سو افراد و سپاهی جمع‌آوری کنند. سپس همسر و خانواده اش را به‌همراه بهترین اثاث و جواهر خود در تحت مراقبت قراولان بسیار به کوهستان‌ها فرستاد و عموم ارامنه را تحت سلاح درآورده فرمان آماده‌باش صادر کرد. لیکن او که جسارت مقابله در خود ندید فرار را برقرار ترجیح داد و گریخت. ارامنه که این بدیدند، خود نیز به عجله به هر سو گریختند تا دارایی و خانه خود را حفظ کنند. کوروش اعلام داشت که به کسانی که در سر کار خویش بمانند آسیبی نخواهد رسید، اما هرکس کار خود را رها کند و به کوهستان پناه برد با او مانند دشمن رفتار خواهد شد. نتیجه این شد که بسیاری از مردم بر سر کار خویش باقی ماندند. مگر عده‌ای که در ملازمت شاه ارامنه پا به فرار گذاردند. در نهایت شاه و کسان او نیز حین فرار دستگیر شدند. کوروش از تیگران پرسید که آیا هیچ‌گاه بر ضد آستیاگ، پدربزرگ من، و سایر مادی‌ها جنگی نموده‌ای یا نه؟ او گفت که بلی جنگ کرده‌ام. سپس کوروش پرسید که آیا پس از مغلوب شدن متعهد شدی که هرساله خراج بدهی و هر کجا که مقرّر داشت سرباز آماده بفرستی و از ساختن استحکامات و قلاع احتراز جویی؟ تیگران گفت که راست است. کوروش مجدداً سؤال نمود که چرا نه خراج فرستادی و به سرباز و چرا برخلاف عهد خود به ساختن قلاع پرداختی؟ پس تیگران و پسرش از کوروش درخواست بخشش نموده و کوروش با شعف بی‌پایان به التماس و زاری پسر پادشاه ارمنستان گوش می‌داد؛ به‌خصوص که می‌دید به سهولت در آنچه به کیاکسار وعده داده بود توفیق حاصل کرده است. به یادش آمد که به او وعده کرده بود که شاید بتوان ارمنستان را دوست و متحدی به‌مراتب وفادارتر از سابق کرد. پس از لختی رو به پادشاه ارمنستان کرده گفت: اگر شما را عفو کنم چند تن سپاهی و چه مبلغ تنخواه برای ادامه جنگ با دشمن تسلیم خواهید کرد؟ شاه جواب داد: بهترین و صمیمانه‌ترین راه آن است که ما آنچه قوای نظامی در اختیار داریم خدمتت عرضه داریم. روز بعد شاه ارامنه سپاهیان و نقدینه و پیشکش و هدایای عظیم روانه اردوگاه کوروش نموده به بقیه سپاهیان امر داد تا سه روز خود را آماده کنند و در رکاب کوروش حاضر شوند. ضمناً دوبرابر آنچه کوروش مقرّر داشته بود تنخواه تقدیم کرد. کوروش آنچه معین کرده بود برداشت و بقیه را مسترد داشت. فردای آن روز کوروش، تیگران را با زبده‌سواران مادی و عده‌ای از ارامنه که لازم می‌دانست، با خود برداشت و سواره، سرزمین ارمنستان را پیمود تا محل مناسبی برای ساختمان قلعه و بارو بیابد. چون بر سر تپه درآمدند از تیگران سؤال کرد: کدام کوه است که کلدانی‌ها (۹) از آن می‌گذرند و به دزدی و تجاوز به سرزمین ارمنستان می‌پردازند؟ تیگران سلسله کوه‌ها را نشان داد. سپس کوروش به سپاهیانش گفت: یاران من، این کوه‌ها که مشاهده می‌کنید به کلدانی‌ها تعلق دارد و اگر ما آن‌ها را در تصرف خود درآوریم و در قله آن برج و بارو بسازیم، سرزمین کلده و ارمنستان را به‌خوبی نظارت خواهیم کرد. اگر ما بتوانیم قبل از آن‌که کلدانی‌ها خبردار شوند، بر این قلل شامخ مسلط شویم و خود را مستقر سازیم، مسلّم بدانید با دشمنانی زبون و خوار طرف خواهیم شد. ضمناً کوروش امر نمود که تا برای جلوگیری از حملات کلدانی‌ها مقدمات ساختن قلعه‌ای فراهم شود. دیری نگذشت که ایرانیان به قلل جبال مرتفع دست یافتند. به محض این‌که قوای کوروش مستقر شدند، سپاهیان کلدانی را دیدند که پا به فرار گذارده هردسته به طرفی می‌دویدند. کوروش کلدانیان را مخاطب ساخته گفت نه برای انهدام این سرزمین آمده است و نه قصد زورآزمایی دارد بلکه بدین نیّت به این محل آمده است که وسایل صلح و صفا را بین ارامنه و کلدانی‌ها مستقر بسازد. چندی نگذشت که عموم کلدائیان به خدمت کوروش شتافته تقاضای صلح کردند. کوروش در ابتدا می‌خواست که سپاه کوچکی مرکب از دو مردم مزبور آن کوه را اشغال کند، تا هیچ‌یک از طرفین به طرف دیگر زحمت نرساند، ولی چون کلدانی‌ها از ارامنه و ارامنه از کلدانی‌ها نگران بودند، کوروش گفت این کوه را ما اشغال می‌کنیم، تا مطمئن باشید، که بی‌طرفانه با هردو طرف رفتار خواهیم کرد. پس از آن ارامنه و کلدانی‌ها قسم یاد کردند که به این پیمان وفادار بمانند و هریک مخلّ آزادی دیگری نشود، و سعی کنند، با عقد و ازدواج میان جوانان خود، خویشِ یکدیگر شوند، برادروار در سرزمین دیگری کشت و زرع کنند یا از مراتع همسایه خود استفاده برند و اگر یکی از طرفین مورد تهاجم و تجاوز قرار گرفت، دیگری به کمکش شتابد. سپس با سرور و شعف متحداً به ساختن قلعه‌ای، که کوروش در نظر گرفته بود، مشغول شدند. (۱۰)

هدف ما از ذکر این بخش از نوشته‌های گزنفون، بررسی آراء ابوالکلام در رابطه با سد داریال است. لیکن پیش از پرداختن به این موضوع شایسته است که نوشته‌های گزنفون را از حیث دیگری نیز تحلیل نماییم. این نوشته‌ها علت حمله کوروش به ارمنستان را معلوم می‌دارند؛ به بیان جامع‌تر، دلیل اصلی حمله کوروش به ارمنستان استنکاف پادشاه ارمنستان از پرداخت خراج و سپاه عنوان شده و در فرازهایی از داستان نیز تأکید شده که کوروش مبالغی را از مردمان این ناحیه دریافت نموده است.

شخصیتی که در اینجا از کوروش کبیر ترسیم شده با توصیفی که قرآن از ذوالقرنین حین سفر به بین‌السّدین ارائه نموده، کاملاً متفاوت است. در آیات سوره کهف می‌خوانیم که قومی که در بین‌السّدین بودند به ذوالقرنین پیشنهاد دادند تا مبلغی را به‌عنوان «خرج» برای او قرار دهند ولی ذوالقرنین گفت آنچه پروردگارش به او عطا نموده برایش بهتر است و حاضر به اخذ هزینه‌ای از مردم آن نواحی نشد. در حالی‌که رویّه کوروش کبیر کاملاً برعکس بوده و یکی از دلایل اصلی لشکرکشی او به نواحی کوهستانی شمال ایران، اخذ خراج بوده است.

لذا بررسی آثار گزنفون به‌عنوان تنها مدرک تاریخی موجود برای تحلیل حمله کوروش به ارمنستان، حاکی از آن است که نمی‌توان ماجرای «ذوالقرنین در بین‌السّدین» و وقایع «کوروش در ارمنستان» را دو شرح از یک داستان واحد تلقی نمود.

اکنون به بحث اصلی خود با همان مسأله سدّ بازمی‌گردیم. مشاهده می‌شود که در این بخش از نوشته‌های گزنفون ذکر نشده که کوروش سدّی آهنین برای جلوگیری از حملات سکاها ساخته باشد. البته گزنفون اشاره نموده که به فرمان کوروش قلعه‌ای در آن ناحیه ساخته شد. لیکن شواهد بسیاری در این داستان وجود دارند که براساس آن‌ها نمی‌توان این قلعه را مصداقی برای سد ذوالقرنین دانسته و مردم خالد را همان قوم یأجوج و مأجوج به‌شمار آورد.

اول آن‌که مردم خالد از اقوام سکایی نبوده و خود از سوی سکاها مورد حمله قرار می‌گرفتند، (۱۱) لذا نمی‌توان آنان را یأجوج و مأجوج دانست. ضمناً براساس نوشته‌های گزنفون، مردم خالد و ارامنه با یکدیگر صلح کرده و به اتفاق هم شروع به ساختن قلعه نمودند. به این‌ترتیب در نوشته‌های گزنفون شرّ اقوام مهاجم یعنی مردم خالد از طریق عقد قرارداد صلح دفع گردید؛ برخلاف داستان ذوالقرنین که شرّ یأجوج و مأجوج با ساختن سدّی عظیم مرتفع شد. نکته حائز اهمیت آن است که گزنفون صلحی که بین ارامنه و مردم خالد بسته شده را صلحی پایدار دانسته که تا زمان خود او پابرجا مانده است. (۱۲) لذا مشاهدات او و یا اظهارات مردم ایران حکایت از تداوم قرارداد صلح مذکور، تا زمان گزنفون داشته و مطابق آنچه پیش‌تر عنوان گردید، این دسته از نوشته‌های گزنفون تا حد زیادی قابل اعتماد است، زیرا از مشاهدات عینی او نشأت گرفته است.

نتیجه آن‌که، تنها منبعی که لشکرکشی کوروش به ارمنستان را نقل نموده، اشاره‌ای به ساختن سدّی آهنین که شرّ حملات سکاها را تا سال‌های متمادی دفع کند، ننموده است. لذا صِرف سکوت منابع تاریخی در این رابطه، موجب مخدوش کشتن این بخش از نظریه جناب ابوالکلام مبنی بر انتساب سد داریال به کوروش است. چرا که ابوالکلام نیز در بخشی از کتابش تصریح نموده که ادعای بدون مدرک تاریخی، فاقد اعتبار بوده و نمی‌توان اهمیتی برای آن قائل شد.

ایشان در قسمتی از رساله خود ضمن بررسی گزاره‌های تاریخی موجود در رابطه سد دربند یا باب‌الأبواب، اظهار داشته‌اند که نمی‌توان اسکندر مقدونی را سازنده سد دربند دانست. استدلالی که در این رابطه ارائه شده، شایان توجه است:

درباره اسکندر که جزئیات تاریخ زندگی او بر ما معلوم است هیچ‌جا اشاره به بنای چنین سدّی نشده، اسکندر از راه شام به ایران حمله برد و تا پنجاب (هند) پیش راند و موقعی که از پنجاب بازمی‌گشت در بابل درگذشت. هیچ دلیل و قرینه‌ای بر این‌که اسکندر برای بنای چنین سدّی اقدام نموده باشد در دست نیست. و چگونه است که همه مورّخین زمان او بنای چنین سدی را ساکت گذاشته‌اند؟ (۱۳)

ایشان در جای دیگری نیز مشابه همین استدلال را در رابطه با جانشینان اسکندر بیان نموده‌اند:

این سخن – ساختن سدّ از سوی جانشینان اسکندر – مردود است و درباره جانشینان اسکندر، نمی‌شود گفت کدام‌یک خواسته است دست به چنین کاری بزند و چرا مورّخین چنین کار مهمی را ندیده گرفته‌اند؟ همان‌طور که نسبت بنای سدّ دربند به اسکندر واهی است، به جانشینانش هم هیچ دلیل تاریخی ندارد. (۱۴)

مشاهده می‌شود که «سکوت مورّخین» و «عدم وجود گزارش تاریخی» در رابطه با «ساختن سد دربند توسط اسکندر و جانشینانش»، به‌عنوان دلیلی متقن از سوی جناب ابوالکلام استفاده شده تا نادرستی انتساب سد دربند به اسکندر و جانشینانش را اثبات نماید. به اعتقاد ایشان، ممکن نیست تمامی مورّخین ساختن سدّی توسط اسکندر را ساکت گذاشته و شرحی از آن را بیان نکرده باشند.

حال این سؤال مطرح می‌شود که: ایشان چگونه به یقین رسیده‌اند که کوروش سد داریال را بنا نموده است؟ در حالی که در رابطه با این امر نیز هیچ‌گونه دلیل تاریخی وجود نداشته و تمامی مورّخین نسبت به این قضیه نیز سکوت اختیار کرده‌اند. این نوع بحث از سوی جناب ابوالکلام حاکی از آن است که ایشان ملاک‌ها و معیارهای واحدی را در مباحث تاریخی مد نظر قرار نداده‌اند.

تاکنون ثابت گردید که به دلیل عدم وجود سند تاریخی، نمی‌توان ساخت سد داریال را به کوروش کبیر نسبت داد. در ادامه این نوشتار پا را فراتر گذاشته و ثابت می‌کنیم که بنا بر ظنّ قوی، اگر کوروش سدّی را در نواحی شمالی ایران ساخته بود، گزنفون شرحی از آن را در نوشته‌هایش روایت می‌نمود.

علت نپرداختن گزنفون به ماجرای سد داریال

اشاره نشدن به یک واقعه در تواریخ را نمی‌توان به‌عنوان دلیلی برای عدم وقوع آن تلقّی نمود. بسیاری از رویدادها در تاریخ منعکس نشده و پاره‌ای از اسناد تاریخی نیز مورد تحریف قرار گرفته و یا به طریقی از بین رفته‌اند، به‌گونه‌ای که امروزه بدان دسترسی نداریم. با این رویکرد، اشاره نکردن گزنفون به ساخته شدن سد داریال توسط کوروش، نافی ادعای جناب ابوالکلام نیست، اما برای اثبات قطعی این موضوع نیز راهی وجود نداشته و به هر روی، نظریه ایشان از این لحاظ مخدوش است. لیکن در این قسمت با اتکاء به توضیحاتی که در خصوص آثار گزنفون در بخش‌های گذشته بیان گردید، علت نپرداختن گزنفون به ماجرای ساختن سد داریال توسط کوروش را بررسی می‌کنیم.

همان‌طور که اشاره شد، گزنفون ضمن شرح «لشکرکشی کوروش به ارمنستان» به صلح ارامنه و مردم خالد که تا زمان خود او نیز باقی‌مانده، اشاره نموده است. این امر بدان معنی است که گزنفون برای شرح وقایع این برهه از حیات کوروش، مشاهدات عینی و یا شنیده‌های خود از مردم ایران را نیز به‌کار گرفته و چنان‌که پیش‌تر ذکر شد، این دسته از گزارش‌های او به احتمال فراوان صحّت دارند.

اساساً رویّه گزنفون این بوده که در جای‌جایِ آثارش مشاهدات خود از ایران و آنچه تا زمان خود او یعنی دوره اردشیر دوم هخامنشی حفظ شده بود، را ذکر می‌کرد. لذا به احتمال فراوان می‌توان گفت در صورتی‌که گزنفون مشاهدات دیگری در رابطه با ناحیه‌ی ارمنستان می‌داشت، آن را هم بیان می‌نمود. به‌ویژه در رابطه با امری خطیرتر از ماجرای صلح ارامنه، یعنی ساختن سد عظیم داریال که مانع هجوم سکاها شده است.

در صورتی‌که کوروش را همان ذوالقرنین و سد داریال را سد یأجوج و مأجوج بدانیم، باید گفت که بنا نمودن چنین سدّی، واقعه‌ای است بس عظیم؛ شرحی که قرآن از این واقعه بیان نموده، مراحل ساخت سدّ که در کتاب خدا ذکر شده و خیرات و برکاتی که ساختن این سدّ در پی داشته، همگی گویای عظمت این واقعه و سدّ مذکوراند. لذا به‌طور حتم می‌توان گفت که ماجرای سدّ بسیار مهم‌تر از اغلب جزئیاتی است که گزنفون در رابطه با چگونگی انقیاد ارمنستان نقل کرده و در صورتی‌که چنین امری رخ داده بود، به احتمال فراوان در آثار گزنفون منعکس می‌شد.

جناب ابوالکلام ادعا نموده‌اند که نام سد داریال در زمانه‌ی ما نیز برگرفته از نام کوروش است. آیا می‌توان پذیرفت که سازنده‌ی سدّ – به‌عنوان سندی که حاضر و ظاهر بوده است – در زمان گزنفون که هنوز سلسله هخامنشیان بر ایران حکم می‌رانده بر گزنفون معلوم نبوده باشد؟! در شرایطی که به ادعای جناب ابوالکلام نام این سدّ هنوز هم نشان از سازنده‌ی آن یعنی کوروش دارد، آیا می‌توان پذیرفت مردم ایران در زمان گزنفون سازنده‌ی سدّ را نشناخته و گزارشی به گزنفون در این رابطه ارائه نکرده باشند؟!

ممکن است در پاسخ این‌طور عنوان شود که واقعه‌ی بنا نمودن سدّ در اذهان مردمان آن زمان بوده، لیکن گزنفون به آن اشاره ننموده است. زیرا در بسیاری از موارد مورّخین اغراض شخصی خود را در بیان وقایع تاریخی اِعمال نمودند تا حقیقت را واژگونه و موافق مطامع خود جلوه دهند. برای مثال هرودوت اذعان کرده که درباره کوروش در زمان او چهار روایت وجود داشته و آنچه را که او نوشته از قول پارسی‌هایی است، که نمی‌خواستند بیش از اندازه کارهای کوروش را جلوه دهند. لیکن چنین نقیصه‌ای بر نوشته‌های گزنفون در رابطه با کوروش مترتب نیست؛ زیرا او غرضی مبنی بر کتمان فضایل کوروش نداشته است، آن هم فضیلتی هم‌چون ساختن سدّی عظیم که مشکلات یک مملکت را مرتفع می‌نماید.

بعکس، چنان‌که قبلاً اشاره گردید، او در صدد تعظیم شخصیت کوروش و کارهای او بوده تا کتابی در تعلیم صفات حسنه و آداب مملکت‌داری بنگارد و چه فضیلتی بالاتر از ساختن سدّی که گروهی از مردم را از آزارهای اقوام مهاجم نجات دهد. در فرازهای نقل شده از سیروپدی دیدیم که چگونه گزنفون در جای‌جایِ نوشته‌هایش در صدد بیان تدابیر شایسته، دستاوردهای بزرگ و صفات نیکوی کوروش است؛ برای مثال، کوروش برخلاف دیگر پادشاهان، بیش از آنچه مقرر شده، خراج نمی‌ستاند که این نشان از پای‌بندی او به اخلاق دارد. از سوی دیگر، کوروش با حُسن تدبیر خود، شرّ تجاوزات مردم خالد را با انعقاد قرارداد صلح فیصله داده و از جنگ و خونریزی اجتناب می‌ورزد.

اکنون سؤال اینجا است که چرا گزنفون هیچ اشاره‌ای به دستاوردی به عظمت و اهمیّت سدّ یأجوج و مأجوج، که صلح و آرامش را برای بسیاری از انسان‌ها به ارمغان آورده، نکرده است؟ مگر نه آن‌که این سنخ از وقایع تاریخی که حاکی از حُسن تدبیر و عظمت یک فرمانروا است، بهترین دستمایه برای گزنفون و کاملاً در راستای اهداف او برای نگارش سیروپدی است؟ با این حال او به ساخته‌شدنِ چنین سدّی اشاره ننموده و همین امر سبب می‌شود تا به ادعای جناب ابوالکلام مبنی بر ساخته شدن سد داریال توسط کوروش با دیده‌ی تردید بنگریم. لذا ظنّ قوی آن است که کوروش چنین سدّی را بنا ننموده است.

شاید دلیل آن‌که دیگر مورّخین بالاخص هرودوت، اساساً توجّهی به نقل وقایع ارمنستان نشان نداده‌اند نیز عدم وجود رویدادهای تأثیرگذار در این لشکرکشی‌ها باشد. در واقع نمی‌توان پذیرفت که سدّی با محسّنات منحصر به‌فرد سد ذوالقرنین در نواحی شمالی ایران ساخته شده باشد و مورّخین ثلاثه یعنی هرودوت، گزنفون و کتزیاس هیچ اشاره‌ای به آن نکرده باشند. حال آن‌که هرودوت در مستعمرات ایران می‌زیسته و کتزیاس و گزنفون هم به‌ترتیب در رکاب اردشیر دوم و کوروش کوچک بوده و تا بدان حد از میراث تاریخی ایران بی‌اطلاع نبوده‌اند که ساختن چنین سدّی را مسکوت گذارند.

مقایسه سد ذوالقرنین و سد داریال

تا اینجا صحت انتساب سد داریال به کوروش کبیر مورد بررسی قرار گرفته و ذکر شد که ادعای جناب ابوالکلام مبنی بر انتساب سد داریال به کوروش قابل اثبات نیست. اما نقیصه‌ای که به این بخش از نظریه ایشان مترتب است، محدود به این مورد نیست. اشکال دیگری به این نظریه وارد است، و آن عدم تطابق ویژگی‌های سد ذوالقرنین و سد داریال است.

در واقع نکته آن‌جاست که سد داریال، حتی اگر توسط کوروش بنا شده باشد، فاقد مشخصاتی است که قرآن در ارتباط با سد ذوالقرنین بیان نموده است. براساس توضیحاتی که پیش‌تر ارائه شد، ذوالقرنین پس از آن که موفق به ساختن سدّ گردید، آن را رحمتی از جانب خدا دانسته و اشاره نمود که این سد تا زمان رسیدن وعده الهی یعنی قیامت، پابرجا می‌ماند:

قَالَ هَذَا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ وَ كَانَ وَعْدُ رَبِّي حَقّاً (کهف : ۹۸) [ذوالقرنین] گفت این رحمتی است از جانب پروردگار من و چون وعده پروردگارم بیاید آن را هموار سازد و وعده پروردگارم حق است.

این آیه خصیصه‌های اصلی سد ذوالقرنین را مکشوف می‌سازد؛ یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سد ذوالقرنین آن است که در دفع شرّ یأجوج و مأجوج مؤثر واقع شده و به‌همین دلیل به‌عنوان رحمتی از جانب خدا توصیف گردیده است. شاخصه‌ی دیگر این سدّ آن است که تا زمان رسیدن وعده الهی باقی خواهد ماند. پیش از آن که ببینیم سد داریال حائز این شاخصه‌ها هست یا خیر، به بخشی از سخنان جناب ابوالکلام اشاره می‌شود تا دیدگاه ایشان مورد تبیین قرار گرفته و زمینه برای مقایسه‌ی سد داریال و سد ذوالقرنین فراهم گردد:

مقصود از دو سدّ در جمله «حتى اذا بلغ بین السدین» دو دیواره‌ای است که به شکل کوه بلند در قفقاز قرار دارد. در مشرق قفقاز، دریای خزر راه عبور به شمال را سدّ می‌کند، در مغرب نیز دریای سیاه مانع از عبور به طرف شمال است، در وسط این دو دریا نیز سلسله‌جبال بسیار بلند و مرتفعی است که در حکم یک دیوار طبیعی بین جنوب و شمال محسوب می‌شود. قبایل شمال برای هجوم به نواحی جنوب هیچ راهی نداشتند جز تنگه‌ای که در میان این رشته‌کوه‌ها وجود دارد، وحشی‌ها از این تنگه به نواحی جنوبی هجوم برده و به قتل و غارت می‌پرداختند. کوروش در این تنگه سدّی آهنین بنا کرد و بدین‌وسیله جلوی مهاجمین را گرفت. (۱۵)

ایشان در بخشی دیگر، مطالبی را در رابطه با تنگه داریال به این شرح بیان داشته‌اند:

این سدّ طبیعی (کوه‌های قفقاز) صدها میل طول دارد و هیچ خللی نیز بدان وارد نمی‌شود، طوایف شمالی چنان‌که گفتیم فقط از یک درّه تنگ می‌توانستند به جنوب سرازیر شوند، کوروش با بنای سدّی آهنین، این سدّ طبیعی را استحکام بخشید و در حقیقت بدین‌وسیله دروازه‌ی آسیای غربی و نواحی شمالی را قفل نمود. (۱۶)

ابوالکلام در بخش دیگری از کتاب خود می‌نویسد:

ناچار باید پذیرفت که قبایل سیت (سکاها) همان قوم یأجوج و مأجوج بوده است که کوروش برای جلوگیری از هجوم آنان به بنای سدّی عظیم مجبور شد و از حمله آنان به آسیای‌غربی جلوگیری کرد و اگر به تاریخ توجه کنیم پس از زمان کوروش دیگر صحبتی از این غارت‌ها به‌میان نمی‌آید. (۱۷)

نظرات جناب ابوالکلام دربردارنده دو گزاره مهم است که می‌بایست به دقت مورد بررسی قرار گرفته و صحّت و سقم آن ارزیابی گردد: اول آن‌که از دیدگاه ایشان قبایل شمالی برای هجوم به نواحی جنوبی هیچ راهی نداشتند جز تنگه‌ای که در میان رشته‌کوه‌های قفقاز وجود دارد. دومین گزاره نیز آن است که بنابر ادعای ایشان، کوروش با بنای سدّی آهنین، رشته‌کوه‌های قفقاز را که مانند سدّی طبیعی بود استحکام بخشیده و در حقیقت بدین‌وسیله راه حملات اقوام مهاجم شمالی را به‌کلّی مسدود نمود، به‌گونه‌ای که پس از کوروش صحبتی از غارت‌های سکاها به‌میان نیامد.

بررسی این گزاره‌ها می‌تواند در تطابق ویژگی‌های سد داریال و سد ذوالقرنین مفید واقع شود، زیرا در صورتی‌که قائل به صحّت این مطالب باشیم، ثابت خواهد شد که معبر داریال درست مانند سد ذوالقرنین، تنها راه هجوم اقوام مهاجم به‌شمار می‌آمده و با ساختن سدّی در آن ناحیه، راه حملات مهاجمین مسدود گردیده است.

در ادامه اثبات خواهد شد هیچ‌یک از این گزاره‌ها صحّت نداشته و به بیان دیگر، نه این‌گونه بوده که تنگه داریال تنها راه هجوم سکاها به نواحی جنوبی باشد و نه حملات سکاها به ایران در قرون پس از کوروش متوقف گردیده است!

الف) بررسی راه‌های احتمالی هجوم سکاها به مناطق جنوبی

بررسی حملاتی که از سوی سکاها در ادوار پیش از کوروش انجام گرفت، راه‌های احتمالی هجوم این قوم به ایران را تبیین میکند. یکی از این حملات در دوران استیلای مادها بر ایران و در زمان هوخ‌شتر [هُووَخْشَتْرَه] انجام شد. هنگامی‌که هوخ‌شتر که یکی از چهره‌های شاخص سلسله ماد به‌شمار می‌رود، درصدد انقراض آشوریان بوده و نینوا را به محاصره درآورده بود، به او خبر می‌رسانند که مملکتش در نواحی آذربایجان مورد حمله سکاها قرار گرفته است. او نیز به‌ناچار محاصره را ترک نموده و برای جنگ با سکاها رهسپار آذربایجان می‌شود. هوخ‌شتر در نزدیکی دریاچه ارومیه با سکاها مصاف داده، شکست می‌خورد و مجبور به پذیرش شرایط سنگین آنان می‌گردد. (۱۸) بخش‌هایی از نوشته‌های هرودوت که به بیان حمله سکاها اختصاص دارد به شرح ذیل است:

مسافت بین دریاچه م‌اتید، رود فازیس و کل‌خید برای پیاده‌رو سالم سی‌روز راه است، فاصله بین کل‌خید و ماد زیاد نیست و بین این دو مملکت فقط مردم ساس‌پیر سکنی دارند، ولی سکاها این راه کوتاه را گذاشته از راه بالاتر و دورتری آمدند، چنان‌که کوه‌های قفقاز را از طرف راست خود داشتند. (۱۹)

برای توضیح این بخش از نوشته‌های هرودوت به تحلیل‌های ارزشمند پیرنیا مراجعه می‌کنیم. ایشان با استناد به نوشته‌های هرودوت اعتقاد دارند که حملات سکاها در ماد و آسیای صغیر از سَمتِ قفقازیه بوده است، یعنی سکاها از پشت کوه‌های قفقاز به طرف جنوب متوجه شده و از دربند گذشته به قفقازیه و آذربایجان کنونی حمله کرده‌اند. در این باب ایشان توضیحاتی را به شرح ذیل ارائه نموده‌اند:

دریاچه م‌اتید دریای آزوو امروزی، رود فازیس ریون کنونی و کل‌خید لازستان قرون بعد یا گرجستان غربی است. بنابراین هرودوت می‌خواهد بگوید، که راه کوتاه سکاها از کنار دریای آزوو به ولایت باطوم کنونی و از آنجا به آذربایجان بود، ولی آن‌ها راه خودشان را دور کرده از کنار دریای خزر گذشتند. تجاوز مردمان شمالی به ایران در قرون بعد هم از تنگه‌های قفقاز، مانند دربند واقع در کنار دریای خزر و تنگه داریال واقع در گرجستان بود. از این بیان هرودوت معلوم می‌شود که در آن زمان هم مردمان شمالی از همین تنگه‌ها می‌گذشته‌اند و راه دیگر، ولو این‌که نزدیک‌تر بود، اختیار نمی‌شد، شاید از این جهت، که به موانع طبیعی برمی‌خورده‌اند. در اینجا بی‌مناسبت نیست گفته شود که بعض محققین احتمال داده‌اند، که سکاها از دهستان، گرگان، طبرستان و گیلان به طرف آذربایجان گذشته‌اند و کتزیاس هم چنین گوید. اگر این روایت صحیح باشد، باید گفت، که سکاها از دو طرف به ایران حمله کرده‌اند. (۲۰)

با بهره‌گیری از توضیحات فوق مشخص می‌شود که بنا به نقل هرودوت، سکاها از دربند (باب‌الابواب) در حاشیه دریای خزر به ایران حمله نموده‌اند. البته تنگه داریال نیز یکی دیگر از راه‌هایی است که در آن زمان مورد اقبال سکاها بوده است. از سوی دیگر اشاره گردید که به اعتقاد کتزیاس سکاها از کرانه‌های شرقی خزر به ایران حمله نموده‌اند. پیرنیا در بخش دیگری از کتابش نوشته‌های کتزیاس را تشریح نموده است:

آمدن سکاها به ایران از طرف مشرق نیز مورد توجه است، زیرا در کلیات با نوشته‌های هرودوت راجع به تاخت و تاز سکاها در ماد موافقت دارد. تفاوت این است که مورّخ مذکور نوشته، سکاها از دربند قفقازیه گذشته به ماد آمدند، ولی از نوشته‌های کتزیاس صریحاً استنباط می‌شود، که از طرف گرگان و خراسان آمده‌اند. گفته‌های هر دو مورّخ روی هم رفته می‌رساند، که سکاها از دو طرف به ایران حمله کرده‌اند و حتی می‌توان گفت، که نوشته‌های کتزیاس داستان‌های ما را راجع به جنگ ایرانیان با تورانیان در زمان منوچهر، نوذر و غیره به خاطر می‌آورد. (۲۱)

مطالب ذکر شده حاکی از آن است که راه حملات سکاها به ایران، تنها محدود به تنگه داریال نبوده که با ساختن یک سدّ، شرّ این قوم چنان‌که جناب ابوالکلام گفته‌اند به‌کلّی مرتفع گردد. زیرا این قوم به گزارش هرودوت از تنگه دربند و به بیان کتزیاس از گرگان و خراسان به ایران حمله نموده‌اند. حتی اگر تحلیل پیرنیا را نپذیریم مبنی بر این‌که سکاها از هر دو مسیر یادشده به ایران حمله کرده‌اند، لااقل ثابت می‌شود که راه‌های احتمالی حمله سکاها به ایران منحصر به تنگه داریال نبوده است؛ زیرا افرادی هم‌چون هرودوت و کتزیاس که در زمان‌های نزدیک به کوروش می‌زیسته‌اند، مسیرهای یادشده را به‌عنوان طرق احتمالی حملات سکاها ذکر نموده‌اند و این امر حاکی از آن است که حمله سکاها از طرق یادشده امکان‌پذیر بوده است.

ب) نمونه‌هایی از حملات سکاها در اعصار پس از کوروش

اسناد تاریخی گویای این حقیقت است که شرّ اقوام سکایی و حملات آن‌ها با روی کار آمدن کوروش به پایان نرسید و تجاوزات این قوم به عرصه‌های جنوبی پس از او نیز ادامه یافت. بررسی تفصیلی حملات سکاها در قرون پس از کوروش خارج از موضوع بحث حاضر بوده و سبب اطاله کلام است. لذا در این بخش تنها به اشاره‌ای مختصر بسنده شده و بررسی تکمیلی را به علاقه‌مندان واگذار می‌کنیم.

یکی از مواردی که سکاها برای ایران مشکل‌ساز شدند، به دوره داریوش کبیر بازمی‌گردد. چنان‌که در کتیبه بیستون نگاشته شده، داریوش جهت دفع شرّ سکاها به مملکت آنان لشکرکشی نمود. (۲۲)

شدّت حملات این مهاجمین در برهه‌ای از تاریخ اشکانیان به حدّی بود که دو تن از پادشاهان ایران یعنی مهرداد اول و فرهاد دوم اشکانی در جنگ با سکاها کشته شدند و این مهرداد دوم (ملقّب به مهرداد کبیر) بود که انتقام اعقاب خود را از سکاها گرفته و این قوم مهاجم را به جای خود نشاند، به‌گونه‌ای که تا مدت‌ها به خاک ایران تجاوز نکردند. (۲۳)

در زمان بهرام پنجم (بهرام گور) قراردادی بین دولت‌های ایران و روم منعقد گردید که برحسب ماده‌ای از آن، دولت روم متعهد شد سالیانه مبلغی به دولت ایران برای نگاه‌داشتن ساخلوهای [پادگان] قوی در دربند داریال قفقاز بپردازد تا بدین‌وسیله از تجاوزات مردمان شمالی به حدود ایران و روم جلوگیری به عمل آید. (۲۴)

در زمان سلطنت کواذ از سلسله ساسانیان نیز هجوم قبایل هون، که از معبر داریال پیش آمدند، شاهنشاه را مصمّم کرد که صلحی به‌مدت هفت سال با قیصر منعقد کند. آن‌گاه او به دفع مهاجمین پرداخت و آنان را مغلوب کرده، بازپس راند، ولی ده سال بعد یک قوم دیگر از اقوام هون موسوم به سابیر به ارمنستان و آسیای صغیر تاختند. (۲۵)

تمامی مثال‌هایی که ذکر گردید حاکی از این حقیقت است که سکاها و سایر اقوام مهاجم هم چون آلان‌ها (۲۶) حملات خود به نواحی جنوبی را در سال‌های پس از کوروش نیز ادامه دادند. جالب‌تر آن‌که بسیاری از این حملات از تنگه داریال صورت پذیرفت که این مسأله با آیه‌ی «فَمَا اسْطَاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْباً» [یأجوج و مأجوج نه قادر بودند از آن بالا روند و نه می‌توانستند نقبی در آن ایجاد کنند.] هم‌خوانی ندارد.

لذا اگر سد آهنین داریال، چنان‌که جناب ابوالکلام اظهار داشته‌اند همان سد ذوالقرنین بود، می‌بایست سکاها و دیگر مهاجمین را در پسِ خود محبوس داشته، مانع تجاوزات آنان می‌گردید، در حالی‌که چنین نشد. این امر نشان از عدم تطابق ویژگی‌های سد داریال با مشخصاتی دارد که قرآن کریم در خصوص سد ذوالقرنین بیان نموده است.

از همه‌ی این‌ها گذشته، بسیاری از گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که شخص کوروش کبیر در جنگی کشته شد که برای تأدیب سکاهای آسیای مرکزی و رفع تهاجمات آنان به وقوع پیوست و لذا خود او نیز ظاهراً قربانی حملات و آزارهای این قوم گردید (۲۷) و این موضوع چنان‌که پیدا است، تطبیق کوروش کبیر با ذوالقرنین را ناممکن می‌سازد.

نقاشی تخیّلی از یأجوج و مأجوج

نتیجه‌گیری

در ابتدای این بخش ذکر شد که سد ذوالقرنین در بیان قرآن دارای دو مشخصه اصلی است: یکی دفع شرّ اقوام مهاجم و دیگری پابرجا ماندن تا زمان رسیدن وعده الهی.

براساس توضیحاتی که در بخش‌های گذشته ارائه شد می‌توان گفت که سد داریال واجد هیچ‌یک از این مشخصات نیست. زیرا سکاها که از دید ابوالکلام و بسیاری از مفسّرین همان قوم یأجوج و مأجوج بوده‌اند، در قرون و اعصار پس از کوروش حملات خود از تنگه داریال را پی گرفتند و چون سدّ مذکور در دفع شرّ مهاجمین سودمند نبوده، نمی‌توان آن را هم‌چون سد ذوالقرنین رحمتی از جانب خدا تلقّی نمود.

از سوی دیگر، به غیر از تنگه داریال، راه‌های دیگری نیز برای حمله سکاها به نواحی جنوبی متصوّر بوده و آن‌ها می‌توانستند در صورت مسدود شدن یک راه، راه‌های دیگر را پیموده و حملات خود را از سر بگیرند. به این‌ترتیب سد داریال به‌واسطه آن‌که تنها راه ارتباطی اقوام مهاجم با نواحی جنوبی نبوده، حتی در همان ابتدای امر نیز نمی‌توانسته شرّ مهاجمین را به‌طور مطلق دفع نماید. این امر نیز دلیل دیگری است تا نتوانیم سدّ مذکور را حائز ویژگی‌های سد ذوالقرنین بدانیم.

مضاف بر این، سد داریال برخلاف آنچه قرآن در رابطه با سد ذوالقرنین بیان نموده، تا زمان رسیدن وعده الهی (قیامت) پابرجا نبوده و از استحکام آن کاسته شد، به‌گونه‌ای که در قرون بعد تدابیری در جهت استحکام آن اخذ گردید و جالب‌تر آن‌که به‌رغم همه‌ی تدابیر باز هم حملات مهاجمین از این تنگه متوقف نشد. با این وجود چگونه می‌توان سد داریال را همان سد ذوالقرنین دانست؟!

در این‌جا می‌بایست به این نکته اشاره شود که حتی خود جناب ابوالکلام نیز از زمان‌های هفت‌گانه‌ی خروج یأجوج و مأجوج (سکاها) سخن به‌میان آورده و از مطالب ایشان برمی‌آید که برخی از حملاتی که از جانب این قوم به ایران صورت پذیرفت، مربوط به قرون پس از کوروش بوده است!

نتیجه آن‌که سد داریال فاقد اصلی‌ترین ویژگی‌های سد ذوالقرنین، یعنی دفع شرّ اقوام مهاجم و پابرجا بودن تا رسیدن وعده الهی است. اما به‌نظر می‌رسد جناب ابوالکلام برای یافتن سد ذوالقرنین در میان ابنیه تاریخی به این موارد توجه ننموده و شاخصه‌های اصلی سدّ را موارد دیگری عنوان نموده‌اند. در بخشی از کتاب ایشان صفات اصلی سد ذوالقرنین به شرح ذیل بیان شده است:

اول باید متذکر شد که در قرآن برای بنای این سدّ دو صفت متمایز ذکر شد: یکی این‌که سدّ را بین دو دیوار طبیعی بلند برپای داشته‌اند و دیگر آن‌که جزء مصالح بنای آن بیش از حد آهن به‌کار رفته است. روی این اصل اولاً باید در یک درّه کوهستانی سدّ را بیابیم، و ثابت کنیم در این دیوار بیش از سنگ و آجر، آهن مصرف شده و راه عبور و مرور دره‌ای کوهستانی را قطع می‌نموده است. (۲۸)

این جملات برجسته‌ترین ویژگی‌های سد ذوالقرنین از دید جناب ابوالکلام را تبیین نموده است؛ به‌زعم ایشان سد ذوالقرنین، بنایی است که در ساخت آن از آهن استفاده شده و در ناحیه‌ای کوهستانی قرار داشته باشد. اگرچه قرآن این ویژگی‌ها را برای سد ذوالقرنین بیان نموده، اما بدون شک سدّ مذکور ویژگی‌هایی مهم‌تر از آنچه ابوالکلام بدان اشاره نموده دارا است.

اساساً برجسته‌ترین خصیصه سد ذوالقرنین آن است که رحمتی بوده از جانب خدا که در دفع هجوم اقوام مهاجم توفیق داشته و حملات یأجوج و ماجوج را تا زمان وعده الهی خنثی نموده است. بر کسی پوشیده نیست که سد داریال فاقد این ویژگی‌ها است و به‌رغم آن‌که در ساخت آن مقادیر زیادی آهن به‌کار رفته و در ناحیه‌ای کوهستانی هم قرار دارد، هرگز نمی‌توان آن را سد ذوالقرنین دانست.

مضاف بر این، جناب ابوالکلام در هیچ جای کتابشان اشاره ننموده‌اند که در ساخت سد داریال از مس نیز استفاده شده باشد، در حالی‌که در ساخت سد ذوالقرنین علاوه بر آهن، مس نیز به کار رفته است.

نقیصه‌ای که در باب سد ذوالقرنین بر آراء ابوالکلام وارد بوده و در سطور پیشین تفصیلاً مورد بررسی قرار گرفت، نظریه ایشان را مخدوش نموده است. با این حال برخی از محققین که کوروش کبیر را همان ذوالقرنین می‌دانند، سعی در برطرف نمودن نقایص مترتّب بر نظریه ابوالکلام داشته‌اند. برای مثال، در یکی از تفاسیر اظهاراتی به شرح ذیل بیان شده است:

مطلبی که در این‌جا باقی می‌ماند و تأمل بیشتری را می‌طلبد، این است که در آیه آخر از آیات مربوطه به ذوالقرنین از زبان او سخنی نقل شده که از آن چنین برمی‌آید که این سدّ تا قیامت که روز وعده الهی است پابرجا خواهد بود و در آن هنگام در هم کوبیده خواهد شد و یأجوج و مأجوج تا قیامت با این سد مهار شده‌اند… حال این سؤال پیش می‌آید که اکنون همه‌جای کره زمین شناخته شده است و به‌وسیله زمین و هوا همه‌جا با هم ارتباط دارند و ما جایی را سراغ نداریم که جمعیت انبوهی در پشت یک سدّ آهنی محصور شده باشند و نتوانند از آنجا بیرون آیند. دیگر این‌که اگر یأجوج و مأجوج همان قوم مغول است، همان‌گونه که بسیاری از محققان گفته‌اند، این قوم پس از برپایی سد ذوالقرنین، در طول تاریخ بارها به کشورهای همسایه هجوم بردند که یک نمونه آن تهاجم آنان به ایران در قرن هفتم هجری بود و به‌گفته یک مورّخ: کشورگشایی‌های مغول در قرن سیزدهم میلادی (قرن هفتم هجری) جهان را زیر و زبر کرد. مغول‌ها کره زمین را از آلمان تا کره زیر پا گذاشتند و بخش بیشتری از دنیای قدیم را به لرزه درآوردند و دگرگون ساختند و اکنون قوم مغول در سرزمین اصلی خود مغولستان به آزادی زندگی می‌کنند. در پاسخ این سؤال می‌گوییم: به‌نظر می‌رسد که این برداشت از آیات قرآنی که گویا یأجوج و مأجوج تا قیامت در پشت آن سدّ محصور شده‌اند، برداشت درستی نیست و قرآن بر آن دلالت ندارد. این‌که از قول ذوالقرنین نقل شده که این سدّ تا روز آمدن وعده الهی یعنی تا قیامت پابرجاست و در آن هنگام در هم خواهد ریخت، منظور این نیست که قوم یأجوج و مأجوج هم تا آن زمان پشت این سدّ خواهند ماند، بلکه منظور محکم بودن آن سدّ است که تا قیامت پابرجا خواهد بود و در قیامت که کوه‌ها از هم متلاشی می‌شوند آن سدّ هم متلاشی خواهد شد و قوم یأجوج و مأجوج در آن عصر نمی‌توانستند از آن سدّ عبور کنند و این مانع از آن نیست که در عصرهای بعدی از آن‌جا یا جای دیگر هجوم کنند و همان‌گونه که گفتیم قوم مغول پس از عصر ذوالقرنین بارها به سرزمین‌های دیگر هجوم کرده‌اند. بنابراین، منظور ذوالقرنین فقط پابرجایی آن سدّ تا قیامت است و اکنون هم آن سدّ پابرجاست و اگر ما نمی‌توانیم آن را پیدا کنیم شاید بدان جهت است که در طول زمان زیر خاک‌ها مدفون شده است. (۲۹)

اولین نکته‌ای که در نقد جملات فوق می‌بایست به آن اشاره نمود آن است که نه سد داریال و نه سد دربند چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، تنها راه ارتباطی یأجوج و مأجوج با نواحی جنوبی نبوده و لذا راه حملات سکاها به‌کلّی مسدود نشده بود و برخلاف مطالب فوق، اقوام سکایی حتی در همان زمان ساخت این موانع نیز عملاً پشت سدّ محبوس نشده بودند؛ این امر به آن معنا است که موانعی چون سد دربند و داریال، حتى در بدو امر نیز ویژگی اصلی سد ذوالقرنین (دفع شرّ مهاجمین) را نداشته‌اند، چه برسد به قرون و اعصار بعد. ضمناً مثال‌هایی که در رابطه با تجاوزات سکاها و آلان‌ها بیان شد، حاکی از این حقیقت است که حتی در اعصار نزدیک به کوروش نیز سازوکاری برای دفع على‌الاطلاق شرّ اقوام مهاجم و محبوس نمودن آنان وجود نداشته است.

مطلب دوم آن‌که بنا بر آیات قرآن، ذوالقرنین قومی را در بین‌السّدین ملاقات نمود و قوم مذکور از ذوالقرنین خواستند که سدّی را در برابر یأجوج و مأجوج برایشان بنا کند. لذا تقاضای آن قوم، ساختن سدّی بوده که شرّ یأجوج و مأجوج را دفع بنماید نه صِرف این‌که سدّی ساخته شود که تا قیامت پابرجا باشد. به‌عبارت دیگر، از ظاهر آیه که می‌فرماید: «هذا رحمة من ربّی» برمی‌آید که این سدّ تا قیامت مایه‌ی رحمت است و رحمتی که آیه شریفه از آن سخن می‌گوید همانا دفع شرّ یأجوج و مأجوج است و نه صِرف پابرجا و باقی ماندن سدّ!! لذا اگر سدّی به‌صورت مدفون و زیر خاک باقی بماند اما نتواند شرّ مهاجمین را خنثی کند، چگونه می‌توان آن را مایه‌ی رحمت تلقّی نمود؟!

مضاف بر این، مدفون شدن سد ذوالقرنین در زیر خاک‌ها برخلاف نظریه جناب ابوالکلام است، زیرا ایشان سد داریال که بقایایی از آن قابل مشاهده است و یافتن سدّی آهنین را به‌عنوان نقطه امتیاز نظریه خود اعلام نموده‌اند. این‌که سد ذوالقرنین را یک سدّ ناشناخته و مدفون در زیر خاک تلقّی نماییم، بدان معنا است که اساساً راهی در خصوص حلّ این مسأله‌ی پیچیده ارائه نکرده‌ایم!

نقاشی مراحل ساخت سد ذوالقرنین

خاتمه: نگاهی به راه‌حل علامه طباطبایی

لازم به ذکر است که علامه طباطبایی (ره) نیز ضمن اذعان به قطع نشدن هجوم اقوام مهاجم در اعصار پس از کوروش، تفسیر جدیدی را از آیات مربوط به سدّ ذوالقرنین ارائه نموده‌اند تا ناکارآمدی موانعی هم‌چون سد داریال را در جلوگیری از تجاوزات اقوام شمالی توجیه نمایند.

بر کسی پوشیده نیست که سدّی که به تصریح آیات قرآن، در ساخت آن از آهن و مس استفاده شده، از زمان ذوالقرنین تاکنون استوار و پابرجا باقی‌مانده و مانع حملات مهاجمین باشد و تنها در زمان آمدن وعده الهی یا همان قیامت ویران گردد، در میان آثار باستانی موجود یافت نمی‌شود. به‌همین دلیل علامه طباطبایی که تلویحاً نظریه ابوالکلام را پذیرفته و قائل‌اند که در میان شخصیت‌های تاریخی، کوروش کبیر مطابقت بیشتری با ذوالقرنین دارد، تلاش نموده‌اند که اشکالاتی را که در مبحث سد ذوالقرنین به نظریه ابوالکلام وارد است به‌نحوی تصحیح نمایند. بخشی از سخنان علامه که به این موضوع اختصاص دارد بدین شرح است:

مفسّرین و مورّخین از قضیه سدّ به‌کلّی سکوت کرده‌اند. در حقیقت به‌خاطر این‌که مسأله سدّ یک مسأله پیچیده‌ای بوده لذا از زیر بار تحقیق آن شانه خالی کرده‌اند، زیرا ظاهر آیه «فَمَا اسْطَاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْباً قَالَ هَذَا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ وَ كَانَ وَعْدُ رَبِّي حَقّاً وَ تَرَکنا بَعضَهُم یَومَئِذٍ یَمُوجُ فی بَعضٍ» به‌طوری که خود ایشان تفسیر کرده‌اند این است که این امت مفسد و خونخوار پس از بنای سدّ در پشت آن محبوس شده‌اند و دیگر نمی‌توانند تا این سدّ پابرجاست از سرزمین خود بیرون شوند تا وعده خدای سبحان بیاید که وقتی آمد آن را منهدم و متلاشی می‌کند و باز اقوام نام‌برده خونریزی‌های خود را از سر می‌گیرند، و مردم آسیا را هلاک و این قسمت از آبادی را زیر و رو می‌کنند، و این تفسیر با ظهور مغول در قرن هفتم درست درنمی‌آید. لذا ناگزیر باید اوصاف سدّ مزبور را بر طبق آنچه قرآن فرموده حفظ کنند و درباره آن اقوام بحث کنند که چه قومی بوده‌اند، اگر همان تاتار و مغول بوده باشند که از شمال چین به طرف ایران و عراق و شام و قفقاز گرفته تا آسیای صغیر را لگدمال کرده باشند، پس این سدّ کجا بوده و چگونه توانسته‌اند از آن عبور نموده و به سایر بلاد بریزند و آن‌ها را زیر و رو کنند؟ این قوم مزبور (یأجوج و مأجوج) اگر تاتار و یا غیر آن از امت‌های مهاجم در طول تاریخ بشریت نبوده‌اند پس این سدّ در کجا بوده، و سدّی آهنی و چنان محکم که از خواصش این بوده که امتی بزرگ را هزاران سال از هجوم به اقطار زمین حبس کرده باشد به‌طوری که نتوانند از آن عبور کنند کجا است؟ و چرا در این عصر که تمامی دنیا به‌وسیله خطوط هوایی و دریایی و زمینی به هم مربوط شده، و به هیچ مانعی چه طبیعی از قبیل کوه و دریا، و یا مصنوعی مانند سدّ و یا دیوار و یا خندق برنمی‌خوریم که از ربط امتی با امت دیگر جلوگیری کند؟ و با این حال چه معنا دارد که با کشیدن سدّی دارای این صفات و یا هر صفتی که فرض شود رابطه‌اش با امت‌های دیگر قطع شود؟ لیکن در دفع این اِشکال آنچه به‌نظر من می‌رسد این است که کلمه «دکاء» از «دک» به معنای ذلّت باشد، هم‌چنان که در لسان العرب گفته: «جبل دک» یعنی کوهی که ذلیل شود. و آن‌وقت مراد از «دَک کردن سدّ» این باشد که آن را از اهمیت و از خاصیت بیندازد به‌خاطر اتساع طرق ارتباطی و تنوع وسایل حرکت و انتقال زمینی و دریایی و هوایی دیگر اعتنایی به شأن آن نشود. پس در حقیقت معنای این وعده الهی وعده به ترقّی مجتمع بشری در تمدن و نزدیک شدن امت‌های مختلف است به یکدیگر، به‌طوری که دیگر هیچ سدّی و مانعی و دیواری جلو انتقال آنان را از هر طرف دنیا به هر طرف دیگر نگیرد، و به هر قومی بخواهند بتوانند هجوم آورند. (۳۰)

مشاهده می‌شود که علامه طباطبائی از آن‌جا که هیچ سدّی را نیافته‌اند که در طول سالیان متمادی، راه حملات اقوام مهاجم را مسدود نماید، تعبیر جالبی از آیه ۹۸ سوره کهف ارائه نموده و مراد از «دکّ» شدن سدّ و رسیدن وعده الهی را همان ظهور و بروز پیشرفت‌های بشری دانسته‌اند! لیکن بیانات علامه از دو منظر قابل نقد است:

اول آن‌که براساس آیات قرآن و آراء جمهور مفسّرین، مراد از «وعدُ ربّی»، همان قیامت کبری است و این برداشت با آیه ۹۶ سوره انبیاء و نیز با روایات باب اشراط الساعة مطابقت کامل دارد که به این مسأله قبلاً اشاره شد. این در حالی‌است که برای استنباطی که مرحوم علامه از عبارت «وعدُ ربّی» ارائه نموده‌اند، شاهد قرآنی و روایی وجود ندارد.

ثانیاً حتی اگر برداشت ایشان از آیه ۹۸ سوره کهف را پذیرفته و وعده خداوند متعال را وعده به ترقّی جوامع و اتساع طرق ارتباطی تفسیر نماییم، باز همان اِشکال اولیه به قوّت خود باقی است. چرا که سازه‌هایی چون سد داریال و باب‌الابواب که مفسّرین آن‌ها را به‌عنوان سد ذوالقرنین به‌شمار آورده‌اند، حائز اصلی‌ترین ویژگی سد ذوالقرنین نبوده و حتی در بدو امر نیز در دفع شرّ مهاجمین کارایی علی‌الاطلاق نداشته‌اند.

اساساً طرق احتمالی برای حمله سکاها به عرصه‌های جنوبی چنان‌که قبلاً بیان شد، سه راه بوده است: «تنگه داریال»، «دربند یا باب‌الابواب» و «کرانه شرقی دریای خزر» یعنی خراسان و گرگان. وجود راه‌های متفاوت برای حمله سکاها بدان معنا است که با احداث یک سدّ، نمی‌توان حملات را به‌طور مطلق دفع نمود. زیرا مهاجمین می‌توانستند از راه‌های مختلف به سرزمین‌های جنوبی حمله کنند و على‌الظاهر این کار را نیز انجام داده‌اند، چنان‌که در نوشته‌های کتزیاس و هرودوت بدان اشاره شده است.

بنابراین این سازه‌ها نه در زمان‌های گذشته و نه اکنون که با وقوع پیشرفت‌های چشم‌گیر، امر ارتباط ملل تسهیل شده، مانعی مطلق برای حمله اقوام مهاجم محسوب نگشته و از این‌روی نمی‌توان آن‌ها را همان سد ذوالقرنین محسوب نمود.

از سوی دیگر، مثال‌هایی که قبلاً در خصوص حملات سکاها و آلان‌ها در اعصار پس از کوروش ارائه گردید، حاکی از آن است که ابنیه‌ای چون سد داریال و سد دربند، در آن ادوار که پیشرفت‌های کنونی در امور ارتباطی حادث نشده بود نیز «دکّ» و ناکارآمد بوده‌اند!!

ادامه دارد… حیات کوروش

نویسنده: احسان روحی
اندیشکده مطالعات یهود

قسمت قبلی این مقاله  ؛  قسمت بعدی این مقاله

پی‌نوشت‌ها:
(۱) کوروش کبیر (ذوالقرنین)؛ نوشته: ابوالکلام آزاد، ترجمه: محمدابراهیم باستانی پاریزی، نشر علم، تهران، ۱۳۹۲، ص۲۲۱
(۲) همان، ص۲۸۰

(۳) Frye, Richard Nelson. “Cyrus the Mede and Darius the Achaemenid?” In The World of Achaemenid Persia. History, art and Society in Iran and the Ancient Near East. Proceedings of a Conference at the British Museum, London, 2010, p. 18.

(۴) تاریخ ایران باستان؛ نوشته: حسن پیرنیا، انتشارات دنیای کتاب، تهران، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۷۰-۴۷۱
(۵) همان، ص۷۲
(۶) همان، ص۲۹۶
(۷) همان، ص۳۷۲
(۸) همان، ص۲۵۶
(۹) مقصود گزنفون از کلدانی‌ها مردم خالد است، که از بومی‌های ارمنستان قبل از رفتن ارامنه به آنجا بودند (تاریخ ایران باستان، ج۱، ص۳۱۳).
(۱۰) کوروش‌نامه؛ نوشته: گزنفون، ترجمه: رضا مشایخی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۸۶، ص۷۱-۸۴
(۱۱) تاریخ ایران باستان، ج۱، ص۳۷۷
(۱۲) همان، ص۳۱۵
(۱۳) کوروش کبیر (ذوالقرنین)، ص۲۸۴
(۱۴) همان.
(۱۵) همان، ص۲۳۵
(۱۶) همان، ص۲۳۶
(۱۷)همان، ص۲۷۶
(۱۸) تاریخ هرودوت؛ به تصحیح هادی هدایتی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۸۲، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۰ ؛ تاریخ ایران باستان، ج۱، ص۱۸۲
(۱۹) تاریخ هرودوت، ج۱، ص۱۹۰ ؛ تاریخ ایران باستان، ج۱، ص۱۸۴
(۲۰) تاریخ ایران باستان، ج۱، ص۱۸۴
(۲۱) همان، ص۲۱۸
(۲۲) تاریخ ایران؛ نوشته: پرسی سایکس، ترجمه: سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی، نشر افسون، تهران، ۱۳۸۰، ص۲۱۵ ؛ تاریخ ایران باستان، ج۱، ص۵۶
(۲۳) تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان؛ نوشته: عزیزالله بیات، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۴، ص۳۸ ؛ تاریخ ایران باستان، ج۳، ص۲۲۶۷
(۲۴) تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه؛ نوشته: عباس اقبال آشتیانی، انتشارات خیام، تهران، ۱۳۸۰، ص۲۰۰
(۲۵) ایران در زمان ساسانیان؛ نوشته: آرتور کریستین‌سن، ترجمه: رشید یاسمی، انتشارات دنیای کتاب، تهران، ۱۳۶۸، ص۴۷۱
(۲۶) آلان‌ها مردمی بودند که در پشت کوه‌های قفقاز به طرف شمال سکنی داشتند و در زمان بلاش اول از پادشاهان اشکانی حملات گسترده‌ای را به شمال و شمال‌غربی ایران انجام داده، به قتل و غارت پرداختند.

(۲۷) Shahbazi, “The Achaemenid Persian Empire (550-330 BCE)”, p. 125; Bury et al. The Cambridge Ancient History: The Persian Empire and the West, p. 15.

(۲۸) کوروش کبیر (ذوالقرنین)، ص۲۷۰
(۲۹) تفسیر کوثر؛ نوشته: یعقوب جعفری، مؤسسه انتشارات هجرت، قم، ۱۳۷۶، ج۶، ص۴۶۹-۴۷۰
(۳۰) ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۵۴۲

منبع: کتاب «در جستجوی ذوالقرنین»؛ نوشته: «احسان روحی»، نشر «نگاه معاصر»، چاپ اول، ۱۳۹۷.

…

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …