تقویم عبری

اولین دستور یَهُوَه به بنی‌اسرائیل، تعیین حلول ماه عبری «نیسان» به‌عنوان مبدأ شمارش ماه‌های سال می‌باشد:

«خداوند به مُشه (حضرت موسی) و اَهَرون (هارون) در سرزمین مصر چنین فرمود: این ماه (نیسان) برای شما اول ماه‌ها باشد، این ماه برای شما اولین ماه از ماه‌های سال خواهد بود» (سِفر شموت [کتاب خروج] : ۲و۱۲:۱)

بر این اساس، تعیین شماره‌ی روزها، آغاز ماه‌ها و شمارش سال‌ها از مهم‌ترین موضوعات مورد توجه علمای یهود بوده است. طبق فرمان یَهُوَه، اعیاد سه‌گانه‌ی یهود (پسح: سالگرد خروج بنی اسرائیل از مصر – شاووعوت: نزول تورات در کوه سینا – سوکوت: جشن سایه‌بان‌ها) می‌بایست در موعد مقرر و با مراسم عبادی ویژه برگزار گردد.

هم‌چنین روزهای رُوش هَشانا (آغاز سال نو) و یوم کیپور (روزه بزرگ برای بخشش گناهان) که با آداب و احکام خاص همراه هستند، می‌بایست به دقت تعیین گردند، چرا که بنابر اعتقاد یهودیان، در چنین ایامی است که یَهُوَه سرنوشت یک سال گذشته را مورد بررسی قرار داده و چگونگی وضعیت و گذران زندگی را برای سال آینده، رقم می‌زند. علاوه بر این، جدا کردن «تِروما» (سهم کاهن‌ها) و «مَعَسِر» (یک دهم) از محصول و بهائم و استفاده از میوه‌ی درختان غرس شده وابسته به تعیین دقیق روزها و ماه‌های سال بود.

دانستن شماره‌ی سال‌ها نیز از این جهت حائز اهمیت بود که بنا به فرمان یَهُوَه در تورات، در پایان هر دوره‌ی هفت ساله، سال «شِمیطا» فرا می‌رسید که در آن امور کشاورزی تعطیل می‌شد و گروهی از محکومین جرایم مالی آزاد می‌شدند.

در پایانِ هفت دوره‌ی هفت ساله نیز در سال پنجاهم، سال «یووِل» فرا می‌رسید که آن نیز شامل احکام خاص خود بود (مانند تعطیلی کشت‌وکار و مباح‌شدن محصولات کشاورزی خودرو، و همین‌طور آزادی غلامان) و از این جهت، شمردن سال‌ها نیز بسیار اهمیّت داشت.

تقویم عبری، قمری است

طبق آیه‌ی ذکر شده در بالا، ماه‌های عبری، با حلول ماه آغاز می‌شود و با حلول بعدی (یعنی یک دور گردش ماه به دور زمین) پایان می‌یابد. زمان دقیق شروع ماه، هنگامی است که کره‌ی ماه بین زمین و خورشید قرار دارد و در این حالت قابل رؤیت نمی‌باشد. این زمان به زبان عبری «مُولاد» به معنای «تولد» نام دارد. فاصله‌ی زمانی بین دو مولاد برابر ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه است.

یک سال قمری ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۴۸ دقیقه خواهد بود و از سال شمسی که حدود ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است، ۱۰ روز و ۲۱ ساعت و ۱۱ دقیقه کوتاه‌تر است و این تفاوت موجب گردش ماه‌های قمری نسبت به سال شمسی می‌شود.

از سوی دیگر، طبق فرمان تورات، سالگرد خروج بنی‌اسرائیل از مصر (عید پسح) همواره باید در اوایل بهار جشن گرفته شود و جشن سایه‌بان‌ها (سوکوت) نیز باید در اوایل پاییز برگزار گردد. در صورتی‌که اگر سال عبری طبق ماه‌های قمری شمرده شود، پس از گذشت ۹ سال، عید پسح از اول بهار به آخر پاییز منتقل خواهد شد!

و این در حالی‌است که این اعیاد و جشن‌ها علاوه بر یادبود مذهبی و تاریخی، جنبه‌ی کشاورزی نیز دارند. عید «پسح» هنگام برداشت محصول گندم، عید «شاووعوت» هنگام تقدیم نوبرانه‌ی برداشت محصول جو و جشن «سوکوت» زمان تقدیم نوبرانه‌ی محصولات تابستانی است. ایام خاص توبه (روش هشانا و کیپور) نیز می‌بایست در محدوده‌ی زمانی اوایل پاییز قرار گیرند.

حل مشکل گردش ماه‌های قمری با سال کبیسه

برای تطبیق این دو موضوع (قمری بودن ماه‌ها و تطابق اعیاد و مناسبت‌ها با سال شمسی) چنین مقرر شد که هر ۲ یا ۳ سال یک بار، «سال کبیسه» اعلام شده و یک ماه به آن اضافه شود (سال ۱۳ ماهه). به این ترتیب از چرخش ماه‌ها و مناسبت‌ها نسبت به سال شمسی جلوگیری می‌شود.

اعلام سال کبیسه در ابتدا توسط «مجمع عالی روحانیون یهود» و به‌صورت مشورتی انجام می‌گرفت. همان‌گونه که شروع ماه‌هایی که اعیاد مهم در آن‌ها قرار داشت، با رؤیت حلول ماه توسط همین مجمع و ارسال پیک به مناطق یهودی‌نشین اعلام می‌شد. علما و دانشمندان یهود برای تنظیم و تثبیت تقویم عبری تلاش بسیار نمودند و در حدود سال ۴۱۱۰ عبری (۱۶۵۰ سال پیش) شکل نهایی و امروزی تقویم عبری توسط دانشمندی به‌نام «هیلل دوم» (Hillel II) تدوین شد.

مبدأ تقویم عبری

مبنای سرآغاز شمارش تقویم عبری، آفرینش حضرت آدم در نظر گرفته شده است. طبق گفتار تورات، یَهُوَه در شش مرحله (دوره) یا شبانه‌روز جهان را آفرید و در آخرین مرحله، بشر متعقّل را خلق کرد. پس از آن تورات به‌طور دقیق، عمر آدم اول را ذکر می‌کند و تاریخ جهان (یهود) را با ذکر طول عمر نسل‌های بعدی حضرت آدم تا حضرات نوح، ابراهیم، موسی و همچنین انبیاء بعدی بنی‌اسرائیل تا حدود اوایل آبادی معبد دوم بت هَمیقداش (بیت‌المقدس) شرح می‌دهد. با محاسبه‌ی این سال‌ها از مبدأ مذکور، طول تاریخ تقویم عبری به ۵۷۸۴ سال (در ۱۴۰۳- ۱۴۰۲ هجری شمسی) می‌رسد.

دوره‌های ۱۹ ساله در تقویم عبری

تقویم عبری از دوره‌های ۱۹ ساله تشکیل شده است. علت انتخاب عدد ۱۹ آن است که هر دوره‌ی ۱۹ ساله که ۱۲ سال آن سال‌های معمولی و ۷ سال آن کبیسه باشد، دقیقاً برابر با زمان ۱۹ سال شمسی خواهد بود (دوره‌ی ۱۹ ساله فقط یک ساعت و ۲۷ دقیقه از مجموع زمان ۱۹ سال شمسی کمتر خواهد بود که به حساب نمی‌آید). در نتیجه در این دوره، ماه‌ها قمری، و همه‌ی سال‌ها شمسی خواهند بود.

با دانستن زمان حلول هر دوره‌ی ۱۹ ساله و اضافه کردنِ زمان ۲ روز و ۱۶ ساعت و ۱۰۸۰/۵۹۵ می‌توان به‌راحتی و با دقت زمان حلول دوره‌ی بعدی ۱۹ ساله را محاسبه نمود.

سال‌های کبیسه (۱۳ماهه) در هر دوره عبارتند از: سال سوم، ششم، هشتم، یازدهم، چهاردهم، هفدهم و نوزدهم.

برای تعیین سال‌هایی که کبیسه هستند، آن سال را بر عدد ۱۹ تقسیم می‌کنیم، اگر عدد باقیمانده یکی از اعداد ۳، ۶، ۸، ۱۱، ۱۴، ۱۷ یا ۱۹ باشد، آن سال کبیسه خواهد بود. به طور مثال در تقسیم سال ۵۷۸۴ بر عدد ۱۹، عدد ۸ باقی می‌ماند که جزء سال‌های کبیسه است.

اسامی ماه‌های عبری و ترتیب آن

ماه‌های عبری در ابتدا نام مشخص نداشتند و در تورات و سایر متون مذهبی و کهن یهود، ماه‌ها با ذکر شماره (ماه اول، ماه دوم و….) نام برده شده‌اند. بعدها در اثر حمله‌ی بخت‌النصر به سرزمین مقدس و به اسارت رفتن یهودیان به بابِل، با تأثیرگرفتن از فرهنگ بابلی، ماه‌های عبری نام‌هایی مخصوص به خود گرفتند.

ترتیب ماه‌های عبری با توجه به ماه‌های ایرانی به شرح زیر هستند (لازم به ذکر است که این ماه‌ها هر سال در محدوده‌ای ۲۰ روزه نسبت به ماه‌های ایرانی در نوسان هستند):

* در برخی سال‌ها، ماه حشوان ۲۹ روز و ماه کیسلو ۳۰ روز در برخی هر دو ۲۹ روز و در برخی دیگر از سال‌ها، هر دو ۳۰ روزه هستند.
** ماه آدار ۲۹ روزه است، اما در سال‌های کبیسه، آدار اول ۳۰ روزه و آدار دوم ۲۹ روزه خواهد بود.

چون دوران چرخش ماه به دور زمین سی روز کامل نیست، بلکه ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه است و نمی‌توان اعلام اول ماه را در بخشی از روز اعلام کرد، همان‌طور که در سِفر بَمیدبار (کتاب اعداد) فصل ۱۱، آیه‌ی ۲۰، آمده است: «تا روزهای یک ماه» و از این آیه علما نتیجه گرفته‌اند که روزها را می‌توان برای شروع ماه برشمرد ولی ساعت‌ها را نه، بدین‌خاطر برای کامل بودن روز، ماه‌های سال قمری را تقریباً به‌طور متناوب ۲۹ روزه و ۳۰ روزه تعیین کرده‌اند.

با دانستن زمان حلول ماه قبل (فعلی) و اضافه کردن زمان یک روز و دوازده ساعت و ۱۰۸۰/۷۹۳ ساعت می‌توان زمان حلول ماه بعد را محاسبه نمود و با اضافه نمودن زمان ذکر شده به حلول ماه بعد و ماه‌های آتی حتی تا انتهای جهان می‌توان حلول ماه‌ها را محاسبه کرد.

مبدأ سال نو عبری

طبق آیه‌ای که از تورات ذکر شد، یَهُوَه ماه نیسان را که خروج بنی‌اسرائیل از مصر در آن واقع شده است، اول ماه‌های عبری قرار داد و سایر ماه‌ها به نسبتِ این ماه شمرده می‌شوند (طبق ترتیب فوق). اما مبدأ شمارش سال در تقویم عبری یا به‌عبارت دیگر، آغاز سال نو (تقویمی) از ماه تیشری (هفتمین) محسوب می‌گردد. نیز روشن است که در سال‌های ۱۳ ماهه، ماه اَدار دوم به ترتیبِ ماه‌ها افزوده می‌شود. در این‌صورت مناسبت‌هایی که در ماه اَدار قرار دارند (مانند جشن پوریم) در دومین اَدار برگزار می‌گردند.

سال ناقص، عادی و کامل در تقویم عبری

در تقویم عبری، سه نوع «سال» از نظر تعداد روزهای آن وجود دارد. با توجه به این‌که سال قمری معادل ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۴۸ دقیقه می‌باشد، برای سهولت در محاسبات، در هر دوره به ترتیب اولین سال (غیر کبیسه) را ۳۵۳ روز در نظر می‌گیرند و آن را سال «ناقص» یا «خسرا» می‌نامند. دومین سال ۳۵۴ روز بوده و سال «عادی» یا «کِسیدرا» نام دارد و سومین سال ۳۵۵ روز و با نام «کامل» یا «شِلِما» شناخته می‌شود. هر یک از این سال‌ها اگر کبیسه باشد به ترتیب ۳۸۳ روز (سال ناقص)، ۳۸۴ روز (سال عادی) و ۳۸۵ روز (سال کامل) خواهد بود.

در هریک از سال‌های نام برده شده تعداد روزها در ماه‌های هشتم و نهم یا همان «حشوان» و «کیسلو» متفاوت در نظر گرفته شده است. مثلاً در سال «شلما» روزها در ماه‌های حشوان و کیسلو ۳۰ روز، در سال «کسیدرا» ماه حشوان ۲۹ روز و کیسلو ۳۰ روز و در سال «خسرا» حشوان و کیسلو ۲۹ روز در نظر گرفته شده است.

علت تنظیم تقویم به روش مذکور

یکی از دلایل تنظیم تقویم به روش مذکور آن است که تا حد امکان سه روز تعطیل مذهبی به‌طور متوالی واقع نشود. زیرا در اکثر اعیاد مذهبی، انجام کار به مدت یک یا دو روز حرام اعلام شده است و قرارگیری این ایام بلافاصله قبل یا پس از روز شنبه که در آن نیز کار کردن منع شرعی دارد، ایجاد اشکال می‌کند. لذا مقرّراتی به شرح زیر درباره‌ی تقویم وضع شده‌اند:

۱- عید «پسح» هرگز از روز دوشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمی‌شود.
۲- عید «شاووعوت» هرگز از روز سه‌شنبه، پنجشنبه یا شنبه آغاز نمی‌شود.
۳- «روش هشانا» و عید «سوکوت» هرگز از روز یکشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمی‌شود.
۴- «یوم کیپور» هرگز در روزهای یکشنبه، سه‌شنبه یا جمعه واقع نمی‌شود.

جهت سهولت در تنظیم تقویم، دانشمندان یهود (مانند هارامبام = موسی بن میمون) جداول چندصد ساله یا حتی هزار ساله‌ی تقویم عبری را استخراج کرده‌اند که با اندک تجربه و دقت در قوانین، تقویم هر سال عبری قابل محاسبه است. به‌طور مثال، هم‌اکنون جداول تقویم عبری تا سال ۶۰۰۰ عبری (۲۴۰ سال آینده) تنظیم شده و آماده هستند.

برخی از احکام مربوطه

اول ماه نو عبری، «رُوش حُودِش» نام دارد. در گذشته‌های دور، در این روز مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شد، اما امروزه تنها یک نوبت نماز اضافی به نام «موساف» به‌همراه متن ویژه‌ی «هَلِل» به معنای مدح خداوند خوانده شده و آیاتی از تورات نیز قرائت می‌گردد. هرچند که برگزاری مراسم سوگواری یا گرفتن روزه نیز در آن منع شده است. در مورد ماه‌هایی که ۳۰ روزه هستند، مراسم ماه نو [روش حودش] ۲ روز برگزار می‌شود (روز سی‌ام ماه قدیم و روز اول ماه جدید).

در یکی از شب‌های بین هفتم تا چهاردهم هر ماه نیز دعایی به‌نام «دعای ماه نو» خوانده می‌شود و قدرت خداوند در تنظیم مدارات و گردش اجرام آسمانی (مانند ماه) مورد ستایش قرار می‌گیرد.

هم‌چنین بنابر عقیده‌ی علمای یهود، هر ۲۸ سال یک بار منظومه‌ی شمسی و در مرکز آن خورشید، به نقطه و مداری که در روز خلقت قرار داشته است داخل می‌شود و به همین جهت در هر ۲۸ سال یک بار، مراسم ویژه‌ی شکرگزاری تحت عنوان «دعای آفتاب» برگزار می‌شود. آخرین دعای آفتاب در روز پنجشنبه ۵ نیسان سال ۵۷۶۹ عبری (فروردین ۱۳۸۸ شمسی) برگزار شد.

لازم به ذکر است که تاریخ مراسم شرعی یهود (مانند بَرمیصوا و بَت میصوا = زمان به تکلیف رسیدن پسر و دختر و سالگرد فوت) بر اساس تقویم عبری سنجیده می‌شوند.

تبدیل عبری به شمسی و میلادی

برای تبدیل تاریخ عبری به هجری شمسی، از اول فروردین الی ۲۲ شهریور رقم ۴۳۸۱ و از ۲۳ شهریور الی آخر اسفند رقم ۴۳۸۲ از سال عبری کسر می‌شود. برای مثال اردیبهشت ۵۷۶۰ با کسر ۴۳۸۱ معادل ۱۳۷۹ شمسی خواهد شد. برای تبدیل تقریبی سال عبری به میلادی باید ۳۷۶۰ سال را از تاریخ عبری کسر نمود.

فصول در تقویم عبری

سال عبری که با فصول سال شمسی نیز تطبیق دارد، از اول ماه تیشری (روش هشانا) و در اواخر تابستان یا اوایل پاییز شروع می‌شود. یعنی در روش هشانا، تقویم عبری یک سال به جلو می‌رود. ولی در ترتیب شمارش ماه‌های سال، طبق دستور تورات، ماه نیسان مصادف با خروج بنی‌اسرائیل از مصر، اولین ماه شمرده می‌شود. پس ماه‌های سال را به این ترتیب می‌شماریم:

فصل بهار: نیسان – ایار – سیوان
فصل تابستان: تموز – آو – الول
فصل پاییز: تیشری – حشوان – کیسلو
فصل زمستان: طِوِت – شِواط – ادار

پس در تورات منظور از ماه سوم، ماه سیوان است و ماه هفتم، ماه تیشری و….

««« پایان »»»

متن فوق با استفاده از مطالب دكتر یونس حمامی لاله‌زار، مهندس سلیمان حکاکیان، مهندس آرش آبائی و آقای یوسف ستاره‌شناس در سایت انجمن کلیمیان تهران به نگارش درآمده است.

آشنایی با رنگ‌های به‌کار رفته در مقاله‌ی فوق:

رنگ آبی برای تأکید بر کلمات کلیدی است.
رنگ قهوه‌ای برای نقل‌قول استفاده می‌شود.
رنگ بنفش در تیترهای اصلی استفاده شده.
رنگ قرمز برای لینک‌دادن استفاده شده.

…

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …