درآمدی بر تبارشناسی یهودیان آذربایجانی در اسرائیل

ارتباط وثیق بین اسرائیل و آذربایجان، ریشه‌های تاریخی دارد. تعداد پرشماری در جمهوری آذربایجان را جامعه یهودیانی تشکیل می‌دهند که دوهزارسال در این سرزمین زیسته‌اند. اکنون حدود ۱۴۰هزار نفر از این یهودیان آذربایجانی، در اسرائیل زندگی می‌کنند.
***

این پرسش مطرح است که بن‌مایه تمایلات جمهوری آذربایجان به اسرائیل کجاست؟ چرا با وجود اعتقادات مذهبی و زبان مشترک با آذربایجانِ ایران، این کشور طی سه دهه اخیر به سمت اسرائیل متمایل شده است؟ یادداشت زیر، وجود کانون قوی یهودیان اسرائیلی – آذربایجانی را در این کشور روشن می‌کند.

یهودیان کوهستان (Mountain Jews)، یهودیان قفقاز (Caucasus Jews – Kavkazi Jews)، داغلی (کوهی)، داغ‌جوودی، و جوهوری (Juhuro, Juvuro, Juhuri, Juwuri, Juhurim)، مردمی اصالتاً ایرانی‌تبار هستند که آیین یهود را پذیرفتند و در سده‌های ابتدایی میلاد مسیح به سرزمین جمهوری آذربایجان کوچیده و در آن‌جا سکنی گزیدند. این قوم به گویشی نزدیک به فارسی (Judeo-Tat (Juhuri)) سخن می‌گویند و گاهی رسم‌الخط «فارسیهود» (رسم‌الخط یهودی برای گفتار فارسی) را در نوشتار به‌کار می‌برده‌اند (۱). این طایفه را با قوم تات نزدیک دانسته‌اند، البته ظاهراً علی‌رغم اختلاط فرهنگی، احتمالاً این طایفه، از بنیان با تات‌ها متفاوت هستند.

عکسی از کتاب موسی‌نامه، سروده شاهین شیرازی که به رسم «فارسیهود» نوشته شده است.

طی سال‌های اخیر بخش اعظم این جامعه، به فلسطین اشغالی و همچنین آمریکا مهاجرت کرده‌اند؛ به‌طوری‌که اکنون تنها بین ۲۲ تا ۵۰ هزارنفر در آذربایجان باقی مانده‌اند (۲)، و بین ۱۰ تا ۴۰ هزارنفر در آمریکا زندگی می‌کنند؛ (۳) همچنین تعداد کمی در حد چندصدنفر نیز در روسیه و اتریش و کشور‌های دیگر ساکن هستند. مهاجران اسرائیلی که خودشان یا پدرانشان از کشور آذربایجان به این کشور جعلی رفته‌اند را بین ۱۰۰ تا ۱۴۰ هزارنفر می‌دانند. (۴)

در جمهوری آذربایجان سه جامعه یهودی وجود دارد: یهودیان کوهستان که عمدتاً در قیرمیزی قصبه (کراسنایا اسلوبودا) و باکو زندگی می‌کنند؛ یهودیان اشکنازی کوهستان، که عمدتاً در باکو و سومغایت ساکن هستند، و یهودیان گرجی که در مرز با گرجستان زندگی می‌کنند. سفیر سابق اسرائیل در آذربایجان، دان استاو (۲۰۱۵-۲۰۱۹) در یکی از مصاحبه‌های خود خاطر نشان کرد:

«آذربایجان و اسرائیل اهمیت جوامع یهودی را درک می‌کنند. یهودیان آذربایجان یک نمونه‌ی زنده از میهن‌پرستان اسرائیل هستند، که در عین حال عاشق وطن خود – آذربایجان هستند. در کشور ما یهودیان زیادی وجود دارند که از کشور‌های عربی فرار کرده‌اند. بومیان آذربایجان از این نظر که آن‌ها از سرزمین خود فرار نکرده‌اند، فقط برای پیوستن به برادران خود به اسرائیل نقل مکان کرده‌اند. علاوه بر این، آذربایجان نیز برای همیشه در قلب آن‌ها باقی است.» (۵)

پیش از این‌که شوروی آذربایجان را تصرف کند، یازده کنیسه در آذربایجان وجود داشت. حکومت کمونیستی، این کنیسه‌ها را بست و آیین‌های مذهبی یهود را به تعطیلی کشاند. پس از اضمحلال شوروی، «حیدر علی‌اف» سه کنیسه را بازگرداند و کالج یهودی که توسط شوروی ملی شده بود را مجدداً به جماعت یهودی واگذار کرد. او همچنین به ترمیم ساختمان‌های ویران‌شده‌ی یهودیان آذربایجان پرداخت، چنان‌که تاکنون بازسازی حداقل هفت کنیسه از یازده کنیسه انجام شده است. لطفی علی‌عسکرزاده اردبیلی (مبدع نظریه فازی و مبنای هوش مصنوعی) و گری کاسپاروف (شطرنج‌باز معروف)، از تبار یهودیان آذربایجان هستند.

بافتار اجتماعی قوی و ریشه‌دار جامعه یهودی در جمهوری آذربایجان، موجب شده اسرائیل و جمهوری آذربایجان حتی پیش از استقلال سیاسی این کشور از شوروی، ارتباطی وثیق و عمیق داشته باشند. پس از فروپاشی شوروی، اسرائیل جزو اولین‌ها بود که این کشور را به رسمیّت شناخت (۶) و در کمترین زمان سفارت خود در باکو را افتتاح کرد. بنیامین نتانیاهو در گرامیداشت ربع قرن روابط دیپلماتیک بین اسرائیل و آذربایجان در آوریل ۲۰۱۷، در نامه‌ای به الهام علی‌اف نوشت:

«اسرائیل مفتخر است که یکی از اولین کشور‌هایی بود که جمهوری آذربایجان را به رسمیّت شناخت. ربع قرن پس از آن، کشور‌های ما روابط مستحکمی بر اساس دوستی واقعی بین مردم یهودی و آذربایجانی ایجاد کرده‌اند. آذربایجان الگویی از هماهنگی بین مذاهب و چندفرهنگی در منطقه‌ای پر از رقابت‌های مذهبی و قومی است. اسرائیل نیز مانند شما چراغ راه ثبات و مدارا در منطقه‌ای بی‌ثبات است. علی‌رغم چالش‌هایی که با آن روبه‌رو هستیم، هر دو در ایجاد اقتصاد‌های پر رونق و جوامعی پویا، مرفه و صلح‌طلب موفق بوده‌ایم.» (۷)

کنیسه شش گنبد در شهرستان قیرمیزی قصبه، (به لاتین: Qırmızı Qəsəbə) که در زمان جماهیر شوروی به آن کراسنایا اسلوبودا می‌گفتند. این شهرستان، تنها شهرستان تمام‌یهودی جهان در خارج از سرزمین‌های اشغالی و آمریکاست.

به‌نوشته‌ی نیویورک‌تایمز همکاری‌های نظامی و امنیتی جدّی به‌خصوص علیه ایران، بین باکو و تل‌آویو برقرار است. (۸) حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهور وقت آذربایجان، در ملاقات اکتبر ۲۰۰۱ با ایتان ناه، سفیر وقت اسرائیل، اعلام کرد که دو کشور مواضع یکسانی در مبارزه با تروریسم بین‌المللی دارند. (۹) همچنین مؤسسه تحقیقات استکهلم اعلام کرد حدود ۷۰درصد از واردات تسلیحات آذربایجان، بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ از مبدأ رژیم صهیونیستی بوده است. (۱۰) بالاتر از این، برخی کمپانی‌های اسرائیلیِ ساخت جنگ‌افزار، در آذربایجان کارخانه احداث کرده‌اند، یا حضور فعال دارند. (۱۱) ازجمله می‌توان به کمپانی‌های صنایع جنگ‌افزاری اروناتیکس (۱۲)، صنایع هوافضای دولتی اسرائیل (۱۳)، شرکت ساخت پهپاد البیت‌سیستمز (۱۴) و کمپانی متئورآئرواسپیس (۱۵) اشاره کرد.

ارتباطات وثیق و خاص اقتصادی بین جمهوری آذربایجان و کشور جعلی اسرائیل نیز مثال‌زدنی است. تقریباً نیمی از نفت خام اسرائیل، از آذربایجان تامین می‌شود. (۱۶) شهروندانِ تنها کشور‌هایی که در جمهوری آذربایجان، نیاز به روادید ندارند، اهالی ترکیه و اتباع رژیم صهیونیستی هستند. (۱۷) الهام علی‌اف رابطه‌ی آذربایجان با رژیم صهیونیستی را به کوه یخ تشبیه کرده و گفته «نُه‌دهم آن زیر سطح است و دیده نمی‌شود.» (۱۸) بنیامین نتانیاهو در سال ۲۰۰۹ و شیمون پرز در سال ۲۰۱۶ در مقام نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور رژیم صهیونیستی برای توسعه‌ی روابط به آذربایجان سفر‌هایی داشته‌اند. دو نمونه‌ی خاص اقتصادی، کمپانی‌های بیزک (۱۹) و بک‌سل (با سهامداری و مشارکت GTIB اسرائیل) (۲۰) هستند که از ۱۹۹۴ سهم بزرگی از مخابرات و صنعت ارتباطات همراه آذربایجان را تحت سیطره دارند، و از این طریق بسیاری از مؤلفه‌های کلیدی و مهم امنیتی جمهوری آذربایجان به‌سهولت در دست اسرائیلی‌ها قرار گرفته است.

بخش‌های کلیدی منطقه مغان ایران، که دو کشت‌وصنعت بزرگ مغان و پارس را با ظرفیت مجموعاً حدود ۴۰ هزارهکتار در خود جای داده، از سه طرف در محاصره مرز‌های جمهوری آذربایجان است.

جمع‌بندی

فعالیت جدّی اسرائیل در شمال ارس، این نکته را به ما یادآوری می‌کند که ضعیف شدن مرز، و منطقه‌ی مغان از حیث اقتصادی، و متعاقب آن، ایجاد نارضایتی و ضعف و شورش‌های سیاسی اجتماعی در دشت مغان ایران، بدون تردید هدفی فنّی و مطلوب برای اسرائیل خواهد بود. خصوصاً که با در دست داشتنِ مطالعات جامع این منطقه از پیش از انقلاب اسلامی، امکان رصد دقیق و ایجاد آرایش مؤثر در منطقه برای صهیونیست‌ها میسّر است. بد نیست مسئولان امر تحولات عجیب اقتصادی در این منطقه را – که گنج بی‌پایان کشت‌وصنعت را با کمال تعجب و حیرت، به مجموعه‌ای زیان‌ده بدل کرده – در این پارادایم پیگیری و بررسی کنند.

پی‌نوشت‌ها

(۱) جامباتیستا وتچیتی (giambattista vecchietti) جهانگرد و سیاستمدار ایتالیایی نخستین کسی است که در ۱۶۰۶ میلادی، نسخه‌های فارسی تورات به سبک فارسیهود را از مشرق‌زمین جمع‌آوری کرد و به کتاب‌خانه‌های اروپایی (مخصوصاً پاریس و واتیکان) منتقل کرد. والتر فیشل، استاد دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیا، تحقیق عالمانه‌ای دربارۀ فهرست این نسخه‌ها در کتاب‌خانه‌های مذکور انجام داده‌است. اما در خصوص هویّت این نوع ادبیات و تأثیر آن باید از دو پژوهشگر دیگر، ژیلبر لازار و آمنون نتصر نیز یاد کرد که هریک تحقیقات گسترده‌ای در این باب داشته‌اند و پژوهش‌های آن‌ها مبنای تحقیقات معاصر است. (عیوضی، برگ‌هایی از ادبیات فارسی هود در کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، ۱۶۵.)

(۲) The Times of Israel: A glimpse into Azerbaijan’s hidden all-Jewish town , Gancman, Lee
(۳) Habib Borjian and Daniel Kaufman, “Juhuri: from the Caucasus to New York City”, Special Issue: Middle Eastern Languages in Diasporic USA communities, in International Journal of Sociology of Language, issue edited by Maryam Borjian and Charles Häberl, issue 237, 2016, pp. 51-74.

(۴) ویکی‌پدیا، ترکیب مهاجران یهودی آذربایجانی
(۵) اسپوتنیک فارسی، ۲۰ مه ۲۰۲۱

(۶) http://baku.mfa.gov.il/mfm/Data/113213.pdf
(۷) https://web.archive.org/web/20170409112011/http://en.president.az/articles/23313

(۸) ترجمۀ مقاله‌ای با عنوان «تاریخ سرّی فشار اسرائیل برای حمله به ایران» را در سایت راهبرد معاصر به تاریخ هفتم مهر ۱۳۹۸ ببینید.

(۹) Itar-TASS News Agency (Moscow), October 22, 2001
(۱۰) https://breakingdefense.com/2022/09/azerbaijan-armenia-conflict-could-impact-the-israeli-russian-relationship-especially-in-syria/
(۱۱) ibid
(۱۲) https://web.archive.org/web/20221004040420/http://www.haaretz.com/hasen/spages/1096354.html
(۱۳) https://www.washingtonpost.com/business/industries/israel-signs-deal-to-provide-azerbaijan-with-16-billion-in-military-equipment/2012/02/26/gIQAjtmQbR_story.html
(۱۴) https://www.azernews.az/business/143969.html
(۱۵) https://www.israeldefense.co.il/en/node/48995
(۱۶) https://www.dw.com/fa-ir/پیدا-و-پنهان-دوستی-واقعی-اسرائیل-و-جمهوری-آذربایجان/a-55474800
(۱۷) http://vesti.az/news.php?id=58694
(۱۸) https://web.archive.org/web/20120331205424/http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/03/28/israel_s_secret_staging_ground?page=full
(۱۹) https://web.archive.org/web/20141216065212/http://foreignpolicy.com/2012/03/28/israels-secret-staging-ground/
(۲۰) http://www.export.gov.il/_Uploads/13723Azerbaijan.doc

««« پایان »»»

رنگ‌های به‌کار رفته در متن:

رنگ آبی ⇐ کلمات کلیدی.
رنگ بنفش ⇐ تیترهای اصلی.
رنگ قرمز ⇐ لینک به خارج.
رنگ قهوه‌ای ⇐ نقل‌قول‌ها.

…

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …