سیری در تورات و اسفار عهد قدیم

تورات در لغت به معنای «تعلیم» است و در ابتدا بر شریعت موسی یا اسفار پنجگانه‌ی او اطلاق می‌شد، اما به مرور زمان دامنه‌ی آن توسعه یافت تا جایی که اسفار دیگری از پیامبران بنی‌اسرائیل و کتاب‌های تاریخی مربوط به تاریخ این پیامبران و اسفار ادبی و شعری را نیز در برگرفت.
از زمان بعثت موسی تا روزگار اسارت بابلی و بازگشت از آن و پایان یافتن اسفار موسی یک دوره‌ی تقریباً هزار ساله طی شد و در پی بازگشت از اسارت بود که توارت به وسیله‌ی عزرای کاتب [عزیر] جمع‌آوری گردید. در قرن اول میلادی یعنی در زمان مورخ نامی یهود، یوسفوس (۱) – چنان‌که همین شخص می‌گوید – تعداد اسفار تورات بیست و دو سفر بود و این همان عهد قدیم (۲) است. با ظهور مسیحیت و تابیدن انوار اناجیل دوران آن به عهد جدید موسوم شد و با ضمیمه شدن عهد جدید به عهد قدیم در تورات و گرد آمدن این هر دو در یک کتاب، تورات نام کتاب مقدس (۳) را به خود گرفت.
عهد قدیم متشکل از سی و نه سِفر یا کتاب است (۴) و عهد جدید (۵) فراهم آمده از بیست و هفت سفر. در این کتاب سخن را در کمال فشردگی به عهد قدیم منحصر می‌کنیم؛ چون ریشه‌ها و آبشخورهای یهود به دوران‌های پیشین آنها باز می‌گردد. پس، اگر بخواهیم حقایق و واقعیت‌های یهود را در قرن کنونی بشناسیم باید به شناخت حقایق آنها از زمانی که پا به عرصه‌ی هستی گذاشتند و از روزگاری که تورات به وجود آمد یعنی ده‌ها قرن پیش، مبادرت ورزیم؛ زیرا تورات تا پایان شریعت مدون یهود، و پس از تورات، تلمود (۶) که چندین قرن پس از پایان جمع‌آوری اسفار تورات به شکل نهایی خود نوشته و تدوین شد، جلوه‌گاه همه‌ی این حقایق است. قباله، (۷) دانشوران صهیون و پروتکل‌های آنها همه ریشه در تلمود دارند. بنابراین، لازم است که در حد ضرورت عهد قدیم را بشناسیم.

اسفار عهد قدیم در کتاب مقدس پروتستان‌ها

الف: اسفار تاریخی

۱- سفر پیدایش / ۲- سفر خروج / ۳- سفر لاویان / ۴- سفر اعداد / ۵- سفر تثنیه / ۶- سفر یوشع (یشوع) / ۷- سفر داوران / ۸- سفر روت (روث، راعوث) / ۹- سفر اول سموئیل / ۱۰- سفر دوم سموئیل / ۱۱- سفر اول پادشاهان / ۱۲- سفر دوم پادشاهان / ۱۳- سفر اول تواریخ ایام / ۱۴- سفر دوم تواریخ ایام / ۱۵- سفر عزرا (عزیر) / ۱۶- سفر نحمیا / ۱۷- سفر استر

ب: اسفار شعری

۱۸- سفر ایوب / ۱۹- سفر مزامیر / ۲۰- سفر امثال سلیمان نبی / ۲۱- سفر جامعه / ۲۲- سفر غزل غزلهای سلیمان

ج: اسفار پیامبران

۲۳- سفر اشعیای نبی / ۲۴- سفر ارمیای نبی / ۲۵- سفر مراثی ارمیا / ۲۶- سفر حزقیال نبی / ۲۷- سفر دانیال نبی / ۲۸- سفر هوشع نبی / ۲۹- سفر یوئیل نبی / ۳۰- سفر عاموس نبی / ۳۱- سفر عوبدیای نبی / ۳۲- سفر یونس (یونان) نبی / ۳۳- سفر میکاه (میخا) ی نبی / ۳۴- سفر ناحوم نبی / ۳۵- سفر حبقوق نبی / ۳۶- سفر صفینای نبی / ۳۷- سفر حجی نبی / ۳۸- سفر زکریای نبی / ۳۹- سفر ملاکی (ملاخی) نبی

اسفار عهد عتیق (۸) در کتاب مقدس کاتولیک‌ها

الف: فهرست جلد اول

۱- سفر پیدایش / ۲- سفر خروج / ۳- سفر اخبار (۹) / ۴- سفر اعداد / ۵- سفر تثنیه / ۶- سفر یوشع (یشوع) / ۷- سفر داوران / ۸- سفر روت (روث، راعوث) / ۹- سفر اول پادشاهان (۱۰) / ۱۰- سفر دوم پادشاهان (۱۰) / ۱۱- سفر سوم پادشاهان (۱۱) / ۱۲- سفر چهارم پادشاهان (۱۱) / ۱۳- سفر اول تواریخ ایام / ۱۴- سفر دوم تواریخ ایام / ۱۵- سفر عزرا / ۱۶- سفر نحمیا / ۱۷- سفر طوبیا / ۱۸- سفر یهودیت / ۱۹- سفر استر

ب: فهرست جلد دوم

۱- سفر ایوب / ۲- سفر مزامیر / ۳- سفر امثال / ۴- سفر جامعه / ۵- سفر غزل غزلها / ۶- سفر حکمت / ۷- سفر یوشع پسر سیراخ / ۸- سفر نبوت اشعیا / ۹- سفر نبوت ارمیا / ۱۰- سفر مراثی ارمیا / ۱۱- نبوت باروک / ۱۲- نبوت حزقیال / ۱۳- نبوت دانیال / ۱۴- نبوت هوشع / ۱۵- نبوت یوئیل / ۱۶- نبوت عاموس / ۱۷- نبوت عوبدیا / ۱۸- نبوت یونس (یونان) / ۱۹- نبوت میکاه (میخا) / ۲۰- نبوت ناحوم / ۲۱- نبوت حبقوق / ۲۲- نبوت صفنیا / ۲۳- نبوت حجی / ۲۴- نبوت زکریا / ۲۵- نبوت ملاکی (ملاخی) / ۲۶- سفر اول مکابیان / ۲۷- سفر دوم مکابیان

اسفار عهد قدیم در شکل کنونی آن

این اسفار بر حسب موضوعات آن به سه بخش تقسیم می‌شوند:
1- اسفار تاریخی (از سفر ۱ تا ۱۷)، از سفر تکوین تا سفر استر که مجموعاً هفده سفر می‌شود.
2- اسفار شعری (از سفر ۱۸ تا ۲۲)، از سفر ایوب تا سفر غزل غزل‌ها، مشتمل بر پنج سفر.
3- اسفار پیامبران (از سفر ۲۳ تا ۳۹)، از سفر اشعیا تا ملاکی که روی هم رفته هفده سفر است.

الف: اسفار تاریخی

۱- سفر پیدایش / ۲- سفر خروج / ۳- سفر لاویان / ۴- سفر اعداد / ۵- سفر تثنیه (۱تا۵ کتاب‌های حضرت موسی شامل قوانین شریعت موسوی) / ۶- سفر یوشع / ۷- سفر داوران
بعد از وفات حضرت موسی که موفق نشد وارد فلسطین شود، بنی‌اسرائیل به رهبری یوشع به خاک فلسطین نفوذ کردند. در این زمان در میان آنها نظام عشیره‌ای حاکم بود، چرا که اسباط دوازده‌گانه به مثابه قبایل بودند. میان بنی‌اسرائیل و کنعانیان، این ساکنان اصلی کشور و عموزادگان عرب‌ها، و نیز فلسطینی‌ها که از شرق دریای مدیترانه آمده بودند، تقریباً جنگی همیشگی برقرار بود. پس از این جنگ‌ها نوبت جنگ‌های داخلی میان اسباط رسید. این مدت که نزدیک به ۴۱۰ سال ادامه یافت به عصر داوران معروف است. بنی‌اسرائیل 111 سال از این مدت را، به تفصیلی که خواهد آمد، تحت سلطه اقوام پیرامون خود بودند. پس از عصر داوران دوره کوتاه مدت پادشاهی آنان فرا رسید.
چنین نبود که داوران (۱۲) زنجیره‌وار پشت سر هم بیایند بلکه هر از چندگاهی یکی از آنان برای نجات مردم خود از چنگال کسانی که بر گرده‌ی آنها سوار شده و به بردگیشان گرفته بودند، ظهور می‌کرد و سپس برای مدتی به تعبیر تورات «زمین می‌آسود» و باز یک سلطه‌گر جدید یا یکی از همان سلطه‌جویان گذشته سر برمی‌داشت و بنی‌اسرائیل را برای سال‌های متمادی زیر سلطه‌ی خود درمی‌آورد و بار دیگر از میان بنی‌اسرائیل نجات بخشی ظهور می‌کرد و به همین ترتیب. نخستین این منجیان عتنئیل (۱۳) و آخرین‌شان شمشون (۱۴) است که داستان این آخری بیشتر جنبه‌ی اسطوره دارد. یکی دیگر از این افراد دبوره (۱۵) است که در زنجیره‌ی داوران چهارمین حلقه است.
۸- کتاب روت یا روث (۱۶)
روت بانویی موآبی [نه اسرائیلی] و قهرمان داستان است. در مقدمه سفر روت تورات یسوعی، این سفر چنین معرفی شده است: «سفر روت به پیش از دوره‌ی پادشاهی بر می‌گردد و به همین دلیل غالباً بعد از سفر داوران می‌آید. اما در تورات عبری که در بین یهود متداول است، این سفر از سفر داوران بکلی جداست با چند نوشته‌ی جدید، پس از کتاب غزل غزل‌ها قرار دارد. در اخبار و روایات شفاهی این سفر تألیفی نو نوشته به شمار می‌آمده است و این درست است؛ زیرا دلایل مختلفی در این‌باره وجود دارد، از جمله خود زبان متن عبری که به نو بودن این سفر و بازگشت آن به دوران پس از اسارت اشاره دارد.
روت، قهرمان این داستان، به واسطه‌ی فرزندش عوبید (۱۷) پدر یسّی (۱۸) در زنجیره‌ی اسلاف بزرگوار داوود جای دارد. جوهره‌ی این داستان تاریخی چیست؟ احتمالاً، نویسنده در آغاز از خاطرات شفاهیی که موقعیت‌های آنها کاملاً مبهم است، استفاده کرده و سپس برای آن‌که داستان زنده‌تر و برخوردار از ارزش ادبی باشد، جزئیات و توضیحاتی به آن افزوده است».
از مجموع گفته‌های ناقدان بر می‌آید که رویدادهای این سفر به پایان عصر داوران مربوط می‌شود، اما این‌که کی تدوین شده است، دانسته نیست.
موآبیان (۱۹) و عمونیان (۲۰) از نسل لوط برادرزاده‌ی ابراهیم هستند و ادومیان از نسل عیسو (۲۱) می‌باشند. همه‌ی اینها همچون عمالقه با بنی‌اسرائیل و یهود سخت دشمنی می‌ورزیدند. سنگ موآبی – که اصطلاحی است نو و قریب صد سال از عمر آن می‌گذرد – سنگی از جنس آتش‌زنه است و در سال ۱۸۶۸ به وسیله‌ی یکی از حفاران آلمانی در ویرانه‌های ذیبان (در تورات: دیبون) (۲۲)، یکی از شهرهای موآبیان در شرق بحرالمیت، کشف شد. این سنگ نبشه را که چهارپا درازا و دو پا پهنا و سی و پنج سانتی متر ستبرا دارد، میشا (۲۳) پادشاه موآب، به یادبود پیروزی خود بر پادشاه اسرائیل و اخراج او از کشورش تهیه کرده است. تاریخ این کتیبه حدود ۸۵۰ ق. م. می‌باشد.
۹- سفر اول سموئیل
10- سفر دوم سموئیل
سموئیل (تقریباً ۱۱۰۰-۱۰۵۰) حلقه‌ی اتصال بین عصر داوران و دوره‌ی پادشاهی است که با شائول (۲۴) آغاز شد و به وسیله‌ی داوود ادامه یافت و به سلیمان پایان پذیرفت و سپس به دو دولت اسرائیل در شمال به پایتختی سامره (۲۵) و یهودا در جنوب به مرکزیت اورشلیم تجزیه شد، و سرانجام با فرارسیدن دوره‌ی اسارت، عمر هر دو به پایان رسید.

۱۱- سفر اول پادشاهان
۱۲- سفر دوم پادشاهان
۱۳- سفر اول تواریخ ایام
۱۴- سفر دوم تواریخ ایام
۱۵- سفر عزرا
۱۶- سفر نحمیا
۱۷- سفر استر

ب: اسفار شعری

۱۸- سفر ایوب
به گفته‌ی ناقدان موثق، ایوب سامی (۲۶) و موطن او اطراف شرق اردن (پادشاهی اردن هاشمی) است. به احتمال زیاد، ایوب و موسی در یک عصر و یا در روزگاری نزدیک به هم می‌زیسته‌اند.
۱۹- سفر مزامیر
کتاب حضرت داود است و در قرآن کریم به نام زبور از آن یاد شده است.
۲۰- سفر امثال
بیشتر این سفر، و نه همه‌ی آن، به سلیمان منسوب است. تورات یسوعی در معرفی این سفر می‌نویسد: «شکی نیست که این مجموعه در شکل نهایی آن بعد از اسارت تدوین شده است».
۲۱- سفر جامعه
در تورات یسوعی این سفر چنین معرفی شده است: «سفر جامعه در حقیقت پیچیده‌ترین و گمراه‌کننده‌ترین اسفار کتاب مقدس است». سپس دلایل ابهام و پیچیدگی آن را توضیح می‌دهد که ما از آوردن آنها خودداری می‌کنیم.
۲۲- سفر غزل غزل‌ها
در مقدمه‌ی تورات یسوعی آمده است که پیامبران اسرائیل مانند هوشع، ارمیا حزقیال روابط مردم با خدایانشان را به رابطه‌ی زن با شوهر تشبیه کرده‌اند و جای‌گرفتن این سفر در میان اسفار تورات در واقع پاسخی است به این صفات. اما در مسیحیت، این کلیساست که الهه‌ی غزل است. کتاب غزل غزل‌ها، بدون شک، به عصری متأخر باز می‌گردد.

ج: اسفار پیامبران

۲۳- سفر اشعیا
در روزگار اشعیا، پادشاهی اسرائیل به دست سارگن آشوری از بین رفت و دوران اسارت آغاز شد. تورات یسوعی در مقدمه‌ی این سفر می‌نویسد: «اشعیا در سال ۷۴۰ به پیامبری مبعوث شد» و نیز می‌نویسد: «در بین توده‌ی مردم اشعیا بزرگ‌ترین پیامبر به شمار می‌آید». هالی می‌گوید: «به دلیل فراوانی پیشگویی‌های اشعیا از جمله این‌که بزودی از میان امت او مسیح ظهور خواهد کرد، نام پیامبر مسیحایی (یا انجیلی- م) بر او اطلاق می‌شود». در سال ۱۹۴۷ پوست‌نوشته‌ها و طومارهایی در غار قمران (۲۷) نزدیک بحرالمیت، کشف شد که از جمله‌ی آنها همین سفر اشعیا بود. گفته‌اند اشعیا هشتاد سال عمر کرد که شصت سال آن را پیامبر بود. در قاموس کتاب مقدس آمده است: «در میان همه‌ی پیامبران دوران باستان، اشعیا بزرگ‌ترین به شمار می‌آید». نیز می‌گوید: «اشعیا مصلحی اجتماعی بود. برای مثال، وی در اصحاح ۱ تا ۵ قوم خود را به سبب رشوه‌خواری، انحراف قضایی، ستم به بینوایان، عیاشی و خوشگذرانی، طمع و آزمندی و مستی و از میان رفتن احساس اخلاقی در بین آنها، بشدت سرزنش و توبیخ می‌کند. اما به عنوان یک سیاستمدار، اشعیا با ارشاد روح خداوند، مسائل عصر خود و اوضاع و احوال آن را کاملاً درک کرد و می‌شناخت». گفتنی است که کتاب موسوم به صعود اشعیا در شمار آپوکریف قرار دارد.
۲۴- سفر ارمیا
ارمیا از روستایی نزدیک بیت‌المقدس بود و در زمان او اسارت یهودا اتفاق افتاد. در تورات یسوعی آمده است: «در طول سال‌های دردناکی که این سفر تهیه شد و ویرانی مملکت یهودا به وقوع پیوست، ارمیا پیوسته از ماجراجویی‌های سیاسی شاهان و فساد دینی مردم انتقاد می‌کرد. تراژدی دعوت پیامبری او در پیکار مستمری نهفته است که روان او را متلاشی می‌کند. ارمیا خود را وقف مردمش کرد. اما خویشتن را ناچار دید که با شاهان و کاهنان و انبیای دروغین و اشراف و تمامی مردم مبارزه کند». او پس از ویرانی بیت‌المقدس از صحنه‌ی نمایش ناپدید شد.
۲۵- سفر مراثی ارمیا
ارمیا بر ویرانی شهر گریست. تورات یسوعی می‌نویسد: «میان موضوعات مراثی و موضوعات سفر ارمیا و سفر حزقیال شباهت‌هایی وجود دارد. ترجمه‌ی قدیمی یونانی (تورات) این کتاب را به ارمیا نسبت داده است؛ اما این نسبت را نمی‌توان به طور قطع و یقین پذیرفت؛ زیرا مراثی در تورات عبری به همراه نام ارمیا نیامده است». به علت نوحه‌گری‌های ارمیا او را «پیامبر گریان» خوانده‌اند.

۲۶- سفر حزقیال
۲۷- سفر دانیال
۲۸- سفر هوشع
هوشع در اواخر دوره‌ی مملکت شمالی زندگی می‌کرد. او شاهد دوران قدرت و اقتدار این پادشاهی بود و تا زمان فروپاشی آن نیز همچنان در قید حیات به سر می‌برد. به گفته‌ی هالی (ص۳۱۶) هوشع در جوانی معاصر عاموس، و در پیری هم‌روزگار اشعیا و میکاه بود. در جوانی احتمالاً یونس را نیز ملاقات کرده است… حدود دویست سال پیش از ظهور هوشع، اسباط یا قبایل ده‌گانه از پادشاهی داوود جدا شدند و برای خود پادشاهی مستقلی تشکیل دادند و گوساله‌ی طلایی را به عنوان معبود ملی و رسمی خود انتخاب کردند. خداوند به ترتیب ایلیا (۲۸) (الیاس)، یوشع (۲۹) (یسع)، یونان (یونس)، عاموس و سرانجام هوشع را برای هدایت این عده برانگیخت اما مردم همچنان بر بت‌پرستی اصرار ورزیدند و دست از این آیین برنداشتند.
۲۹- سفر یوئیل
هالی (در ص ۳۲۰) می‌گوید: «یوئیل از قدیمی‌ترین پیامبران مملکت جنوبی به شمار می‌آید». دوران زندگی او در قسمتی از قرن نهم و بخشی از قرن هشتم گذشت. در روزگار وی قحطی و ملخ زیاد بود. به گفته‌ی هالی، در ایام یوئیل دشمنان یهودا عبارت بودند از:
1- صیدونیان (فینیقیه در همسایگی شمالی یهودا) / ۲- فلسطینی‌ها (در دشت‌های ساحلی و شمال غربی فلسطین) / ۳- مصری‌ها / ۴- ادومی‌ها در شرق اردن
۳۰- سفر عاموس
عاموس در پادشاهی جنوب زندگی می‌کرد، اما پادشاهی شمال را نیز مخاطب سخنان خویش قرار داد. او در قرن هشتم به سر می‌برد. به گفته‌ی هالی، نبوت عاموس حوالی سال ۷۵۱ بوده است. شاید در جوانی‌اش یونس را درک کرده و داستان سفر او (سفر یونس) به نینوا (۳۰) را از زبان وی شنیده باشد. نیز ممکن است با یوشع دیدار داشته و اخبار مصاحبت و همنشینی وی با الیاس را از او شنیده باشد. زمانی که عاموس به نبوت مبعوث شد، روزگار یونس و یوشع نزدیک به پایان بود. احتمالاً یوئیل معاصر عاموس و یا کمی پیش از او بوده است. هوشع همکار عاموس بود. وی از ویرانی اسرائیل و اقوام مجاور آن: سوریه، فلسطین، فینیقیه، ادوم، موآب، یهودا و اسرائیل پیشاپیش خبر می‌دهد و برای هر یک از اینها سه یا چهار گناه بر می‌شمرد و به اسارت اشاره می‌کند که پنجاه سال بعد از این موضوع اتفاق می‌افتد. عاموس از روستایی در جنوب قدس بود. او نه از کاهنان بود و نه پیامبری حرفه‌ای، بلکه به یک نفر عادی نزدیک‌تر است.
۳۱- عوبدیا
او دشمن ادوم بود و نبوتش بر محور آنها دور می‌زند. ادوم دشمن مملکت جنوبی و شمالی بود. به احتمال زیاد، وی در روزگار ویرانی اورشلیم به دست بابل زندگی می‌کرده است.
۳۲- یونس (یونان)
داستان این پیامبر مشهور است. وی (از جانب خداوند) به نینوا فرستاده شد، اما او از یافا سوار کشتی شد و آهنگ ترشیش (۳۱) کرد. دریا توفانی شد و کشتی در آستانه‌ی غرق شدن قرار گرفت. سرنشینان کشتی از اسم و رسم یونس جویا شدند، گفت: من عبرانی هستم و از روی پروردگارم می‌گریزم. آنان یونس را در دریا انداختند و نهنگی او را در کام خود فرو برد. یونس سه شبانه روز در شکم نهنگ بود و پس از آن نهنگ وی را در خشکی انداخت و یونس به نینوا رسید و رسالت خود را انجام داد.
این مطالب در تورات آمده است. اما در قرآن کریم در چند آیه‌ی شریفه از حضرت یونس یاد شده است: سوره‌ی یونس آیه‌ی ۹۸، سوره‌ی نساء آیه‌ی ۱۶۳، سوره‌ی انعام آیه‌ی ۸۶، سوره‌ی صافات آیات ۱۴۸-۱۳۹. در آیات سوره‌ی اخیر از بلعیده شدن یونس به وسیله‌ی نهنگ سخن رفته است.
۳۳- سفر میکاه
او میکای مورشتی (۳۲) است و در قرن هشتم به سوی دو مملکت (شمالی و جنوبی) به پیامبری فرستاده شد. وی از روستایی نزدیک مرزهای فلسطینی‌ها و بین بیت جبرین کنونی، واقع در شهرستان خلیل‌الرحمان (الخلیل) است. ویرانی دو مملکت را پیش‌بینی کرد «و این همه به علت معصیت یعقوب و گناهان دودمان اسرائیل» بود (میکاه/۵۰۱).
۳۴- سفر ناحوم
ناحوم القوشی (۳۳) در قرن هفتم به پیامبری مبعوث شد و از ویرانی نینوا در آینده خبر داد. ناحوم حدود صدو پنجاه سال بعد از یونس می‌زیسته است.
۳۵- سفر حبقوق
نبوت او در بین سال های ۶۵۲ و ۶۰۶ بوده و سقوط بابل را پیشگویی کرده است.
۳۶- سفر صفنیا
این پیامبر از نسل حزقیال است دوره‌ی نبوت او اندکی پیش از تخریب اورشلیم به دست بابل بوده است. شهرهای فلسطینیان: غزه، عسقلان، اشدود، عاقر (عقرون) و دیگر شهرهای سراسر ساحل دریا و نیز موآب، عمون، کوشیان (حبشه) و آشور را نفرین کرد.
۳۷- سفر حجی
او و زکریا و ملاکی در پی بازگشت از اسارت، از سال ۵۱۶ تا ۵۲۰ در طرح بازسازی هیکل کار کردند. اخبار این پیامبر در سفر نحمیا و عزرا آمده است.
۳۸- سفر زکریا
زکریا در دوره‌ی پیری حجی با او کار کرد. وی یازدهمین پیامبر از دوازده پیامبر کوچک است و از پیامبرانی بود که در راه تقویت اراده‌ی یهودیان به هنگام بازگشت از اسارت کوشید. به گفته‌ی ناقدان، سفر زکریا در عصر حاکمیت ایرانی نوشته شده است.
۳۹- سفر ملاکی
معلوم نیست این پیامبر در چه زمانی به سر می‌برده است. ناقدان بر این باورند که وی صد سال بعد از حجی و زکریا می‌زیسته و با عزرا و نحمیا (۴۰۰-۴۵۰) پیوندی داشته است. ملاکی یهودیان را به کناره‌گرفتن از تمامی اقوام مجاور فرامی‌خواند و آنها را از ازدواج با غیر یهود منع می‌کرد.

پی‌نوشت‌ها:
1- یوسفوس، فلاویوس  Josephus (37-؟۹۵)، تاریخ نویس یهودی- م.
2- Old Testament
3- The Bible
4- اینها همان اسفار «قانونی» و پذیرفته شده ی تورات از نظر پروتستان هاست. کتاب های غیر قانونی موسوم به آپوکریف (Apocrypha) جزء این اسفار نیستند. آپوکریف در تورات کاتولیکی است.
5- New Testament
6- Talmud
7- Cabala
8- همان «عهد قدیم» در کتاب مقدس پروتستان ها.
9- همان سفر لاویان در عهد قدیم کتاب مقدس پروتستان ها.
10- همان کتاب اول و دوم سموئیل در بین پروتستان ها
11- همان کتاب اول و دوم پادشاهان در بین پروتستان ها
12- رهبرى بنى اسرائیل پس از یوشع (ع) به داوران و قاضیان انتقال یافت که شبیه خلفا در میان قبائل قریش بودند که پانزده تن از آنان به فرمانروایى رسیدند. به گفته منابع یهود این داوران ۱۶ نفر بودند که چهار نفر آنان ریاست داشتند:۱- گدعون، ۲- یفتاح، ۳- شمتنون، ۴- شموئیل، و ۵- بانوئى به نام دبوره. دوره داوران با دو ویژگى شناخته مى شود، این دو ویژگى را پیوسته در طول تاریخ با بنى اسرائیل مشاهده مى کنیم. یکى انحراف آنان از خط پیامبران (ع)، و دیگرى مسلط کردن خداوند کسانى را که عذاب دردناکى به آنان بچشانند، همچنان که در قرآن از آن یاد شده است.
13- Othniel
14- Samson
15- Deborah
16- Ruth
17- Obed
18- یَسّی یا یَشئ (Jesse) پدر حضرت داود است- م.
19- Moabites از اقوام سامی غربی که در حدود سده ی ۹ ق.م در دشت های اردن و فلسطین زندگی می کردند-م.
20- Ammonites
21- Esau
22- Dibon
23- Mesha
24- Shaul؛ نخستین پادشاه بنی اسرائیل در حوالی ۱۰۳۰ ق.م. سموئیل نبی او را به عنوان پادشاه تدهین کرد. وی با فلسطینیان و عمالقه جنگید و در پیکار جلبوع کشته شد- م.
25- Samaria
26- برای اطلاعات بیشتر می توانید به سایت الکترونیکی «ویکی پدیا» ذیل واژه ی «مردم عرب» مراجعه نمائید. (حرف آخر)
27- خرابه ی قمران، تپه ای است در فلسطین مشرف به بحرالمیت. در سال ۱۹۴۷ تعدادی مخطوط قدیمی کمیاب و ویرانه های صومعه ای متعلق به فرقه ی یهودی اسینیان که تاریخ ان به قرن اول ق. م برمی گردد، کشف شد- م.
28- Eliah
29- Hoshea
30- شهری باستانی در کنار رودخانه ی دجله، مقابل موصل کنونی، از قرن هشتم ق. م. تا سال ۶۱۲ ق. م. که به دست مادها افتاد و ویران شد پایتخت امپراتوری آشور بود. کاوشهای باستان شناسی که از سال ۱۸۴۲ در تپه های کویونجیک و بنی یونس صورت گرفت ویرانه های این شهر را آشکار ساخت- م.
31- Tarshish
32. Micah
33- Nahum Elkoshite

منبع: عجاج نویهض، پروتکل‌های دانشوران صهیون، برنامه عمل صهیونیسم جهانی، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ پنجم (۱۳۸۷).

تنها با یک کلیک به کانال تلگرام اندیشکده مطالعات یهود بپیوندیم: