باروخ اسپینوزا و اخراج از ملت اسرائیل

مورخین دانشگاه عبری اورشلیم، باروخ اسپینوزا (۱) (۱۶۳۲-۱۶۷۷)، فیلسوف نامدار یهودی-هلندی، را نخستین یهودی می‌دانند که آئین یهود را رد کرد و از جامعه برادران یهودی خود گسست بی آنکه به آئینی دیگر بپیوندد. (۲)

پدر اسپینوزا از یهودیان پرتغال بود که پس از مهاجرت در بندر آمستردام می‌زیست. از پیوند خویشاوندی اسپینوزا با اعضای الیگارشی یهودی سخنی در میان نیست و لذا به‌نظر می‌رسد وی به یک خانواده‌ی معمولی تعلق داشت.

اسپینوزا از جوانی به تأثیر از یک یهودی اسپانیایی به ‏نام خوان دو پرادو (۳) به انکار اصالت تورات پرداخت و در مسایل دینی عقایدی ابراز داشت که برای حاخام‌های آمستردام قابل تحمل نبود. لذا، شورای حاخامی آمستردام در ۲۷ ژوئیه ۱۶۵۶ او را، که تنها ۲۴ سال داشت، از عضویت در ملت اسرائیل اخراج کرد و کلیه‌ی یهودیان از ارتباط با وی اکیداً منع شدند. ظاهراً شورای یهودیان آمستردام تصمیم به قتل او نیز گرفت ولی اسپینوزا با نگارش “توبه‌نامه“‌ای جان خود را نجات داد.

او از آن پس با پروتستان‏‌ها زندگی می‌کرد و در سال ۱۶۷۰ به شهر هاگ (لاهه) مهاجرت کرد. در همین سال او رساله‌ای در باب متافیزیک و سیاست (۴) را بدون درج نام مؤلف منتشر کرد. این اثر، که حاوی انتقاد از عهد عتیق بود، توقیف شد و تنها نُسَخ معدودی از آن پنهانی به فروش رفت.

اسپینوزا به علت نگارش این کتاب به الحاد متهم شد ولی با نگارش نامه‌ی مفصلی به اوروبیو دوکاسترو (۵) از حاخام‌های هلند، منکر الحاد و بی‌دینی خود شد. او در سال ۱۶۷۴ مهم‌ترین کتاب خود، اخلاق، را نوشت که مانند بسیاری از آثارش پس از مرگ او به چاپ رسید. اسپینوزا زندگی منزوی و ساده‌ای داشت و در ۴۵ سالگی درگذشت. (۶)

آثار باروخ اسپینوزا حاوی انتقاد شدید از ساختار سیاسی جامعه یهودی است. زمانی‌که او در نخستین رساله‌ی خود از حق انسان در اندیشیدن آزاد و بیان آزادانه عقایدش سخن می‌گوید درواقع این اعتراضی است به فضای بسته‌ی جوامع یهودی آن عصر. باروخ اسپینوزا تلاش سران جوامع یهودی را برای حفظ قوانین تورات، تلاش آنان برای حفظ سلطه‌ی خویش بر جوامع یهودی می‌داند. او می‌نویسد:

یهودیان از سایر مردم نفرت دارند و این تنفر به طبیعت ثانوی آنان بدل شده زیرا هر روزه آن را به‏ وسیله‌ی مناسک دینی خود تقویت می‌کنند. شیوه‌ی پرستش آنان نه تنها با سایر مردم تفاوت دارد بلکه در تضاد است.

به ‏زعم باروخ اسپینوزا:
حتی مختصات خوبی که در یهودیان می‌توان یافت ناشی از سرشت شیطانی آنان است: وحدت یهودیان و حمایت آنان از یکدیگر ناشی از نفرت آنان از همه‌ی مردم دیگر است و در نتیجه سایر مردم نیز از آنان نفرت دارند. حکومت آنان در فلسطین منقرض شد زیرا [حتی] خداوند نیز از آنان نفرت داشت. (۷)

باروخ اسپینوزا در رساله‌ای درباب متافیزیک و سیاست، اسفار پنجگانه (جز فقرات کوتاهی از آن)، صحیفه یوشع بن نون، کتاب داوران، کتاب سموئیل و کتاب پادشاهان را تألیف عزرای کاتب می‌داند و معتقد است عزرا به مرگی پیش‏رس درگذشت و فرصت ویرایش کتب فوق را نیافت و لذا چنین تصور می‌رود که این آثار مؤلفین متعدد داشته‌اند.

به ‏زعم او دو کتاب تواریخ ایام سده‌ها پس از عزرا، در دوران دولت حشمونی تألیف شده. او کتاب‏‌های دانیال، استر، عزرا و نحمیا را نیز نوشته‌ی یک مورّخ دوران حشمونی می‌داند که بر اساس منابع گذشته به تدوین این آثار اقدام کرده است.

به‌طور خلاصه، اسپینوزا بخش عمده‌ی عهد عتیق را ساخته‌ی فریسیون در دوران حشمونی می‌داند.

اسپینوزا مکرر تأکید می‌کند که این بررسی انتقادی منافی اعتقاد به خداوند نیست؛ خدای یگانه‌ای وجود دارد، مستقل و جدا از اندیشه فلسفی، که خواستار عدالت و دوستی میان انسان‏‌هاست. (۸)

 برگرفته از آثار استاد عبدالله شهبازی
به كوشش: اندیشکده مطالعات یهود

پی‌نوشت‌ها:

۱. Baruch Spinoza
2. H. H. Ben-Sasson [ed.], A History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, p. 719
3. Juan de Prado
4. Trctatus Theologico-Politicus
5. Orobio de Castro
6. Judaica, vol. 15, pp. 275-278
7. Ben-Sasson, ibid, pp. 720- 721
8. Judaica, vol. 15, pp. 282-284

…

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …