موعد سوکوت یا جشن سایبان‌ها در ۱۵ تیشری

در پی گرامی‌داشت دو عید بزرگ «روش هشانا» (Rosh Hashana) یا سال نو عبری و همچنین «یوم‌ کیپور» (Yom Kippour) یا روز آمرزش و روزه بزرگ یهودیان، جشن مذهبی «سوکوت» (Sukkot) یا «جشن سایبان‌ها» نیز، از اعیاد تاریخی و دینی یهودیان سراسر جهان به‌شمار می‌آید؛ که پنج روز بعد از یوم کیپور و دو هفته پس از روش هشانا آغاز می‌شود و هشت روز ادامه دارد.

موعد سوکا از پانزدهم ماه تیشری به‌مدت هفت روز برگزار می‌شود که در هشتمین روز آن (۲۲ تیشری)، موعد «شمینی عَصِرِت» و «سیمحا تورا» قرار دارد.

یکی از فرمان‌های اصلی این جشن، ساختن «سوکا» است. در هفت روز نخست، یهودیان در داخل سایبانی می‌نشینند که «سوکا» نامیده می‌شود و نام عید را نیز از همین واژه گرفته‌اند. «سوکا» سایبانی است که یهودیان در کنار خانه یا بالکن آپارتمان خود برپا می‌کنند و سقف آن را با شاخه‌های بزرگ نخل یا درختان دیگر می‌پوشانند و دیواره‌های سایبان از پارچه یا چوب است و داخل سایبان با تصاویر و نوارهای رنگارنگ و نقاشی‌ها تزئین شده است. برخی از یهودیان، سقف سوکا را نیز به شیوه بسیار زیبا و با انواع نوارهای رنگین و میوه و تصویر تزئین می‌کنند.

یهودیان در هفت روز عید، غذای روزانه خود را در «سوکا» صرف می‌کنند و مردان شب را در داخل آن به روز می‌رسانند.

فلسفه تاریخی جشن سایبان‌ها

بنا به روایات تاریخی- مذهبی، اطلاق واژه «سوکوت» (جمع سوکا) به‌معنی سایبان‌ها، یادآور چهل سالی است که یهودیان پس از خروج از مصر به‌طور مداوم در حرکت بودند و برابر نظر بیشتر مفسران تورات، منظور از سایبان یا سایه‌بان (سوکا) در بیابان، ابرهای خاصی بود، که به‌طور معجزه‌وار مردم را در بیابان از اطراف احاطه کرده و آنها را از هرگونه گزند و آسیب طبیعی محافظت می‌کردند. بنابراین سکونت در «سوکا»، یادآوری معجزه خداوند در خارج ساختن عبرانیان از مصر و محافظت از آنها در مدت چهل سال اقامت در بیابان است.

یکی دیگر از فلسفه‌های ساختن سوکا، با توجه به وضعیت خاص سقف آن بیان می‌شود. سقف سوکا از جنس حصیر یا شاخ و برگ درختان است، به‌طوری که باران به‌آسانی داخل آن می‌شود. کسی که در سوکا ساکن است، از یک‌سو به وضعیت افرادی که سرپناه مناسبی برای خود ندارند، آگاه می‌شود و احساس هم‌دردی بیشتری با مستمندان می‌کند و از سوی دیگر، به‌فرمان خداوند، خانه مستحکم و راحت خود را ترک کرده، در محلی که به‌ظاهر سقف محکمی ندارد، ساکن شده و امید دارد که خداوند او را در هر وضعیتی – مانند اجدادش در بیابان سینا – حفظ می‌کند.

همچنین پانزدهم تیشری، زمانی است که درو و گرد‌آوری محصولات کشاورزی فصل تابستان پایان یافته است. لذا تورات به یهودیان دستور می‌دهد که در همین زمان که بهترین اوقات شادی اوست، به برگزاری جشن سوکوت و زندگی در سوکا بپردازد و به این طریق، خدا و مشیّت وی را در شادی‌های خود یادآور شود. لذا در بخشی از تورات از این جشن با نام «حَگ‌ ها آسیف» به‌معنای «جشن جمع‌آوری محصول» یاد شده است.

جشنی ملی و مذهبی

در تورات، بارها به عید «سوکوت» و دو ریشه‌ی برگزاری آن (رهایی از اسارت و پایان درو محصولات) اشاره شده است:

در «سِفر لاویان» (فصل ۲۳، آیات ۳۹ تا ۴۳) چنین آمده است:

«از روز پانزدهم ماه هفتم، پس از آن‌که حاصل زمین را جمع‌آوری کردید، روز عید پروردگار را جشن بگیرید. در روز اول میوه‌های درخت مرکبات، شاخه‌های نخل و درخت مورد و بیدهای کنار رودخانه را برای خود بگیرید و در حضور پروردگار خویش هفت روز شادی کنید. هفت روز را در سایبان به سر برید تا نسل اندر نسل شما بدانند هنگامی‌که بنی‌اسرائیل را از سرزمین (بندگی) مصر بیرون آوردم، در سایبان‌ها ساکن گرداندم».

در «سِفر اعداد» (فصل ۲۳، آیات ۱۲ و ۳۵) نیز چنین می‌خوانیم:

«پانزدهمین روز ماه هفتم (عبری) برای شما روز همایش مقدس باشد و کارهای سخت نکنید و برای پروردگار جشن بگیرید».
«در روز هشتم عید برای شما جشن ویژه باشد، که در آن روز هم کار پر زحمت نکنید».

در «سِفر تثنیه» (فصل ۱۶، آیات ۱۳ و ۱۴) نیز چنین آمده است:

«هنگام جمع‌آوری (محصول) از صحرا و از عرق جبین خود، عید سایبان‌ها را هفت روز برای خود برگزار کنید و به شادمانی بپردازید».

زمان‌بندی عجیب جشن سوکوت

با آن‌که طبق نوشته‌های تورات، خروج یهودیان از سرزمین بندگی مصر در ماه عبری نیسان (اوائل بهار) رخ داد، ولی در عید سایبان‌ها که در پائیز برگزار می‌گردد نیز جشن گرفته می‌شود و یهودیان یک هفته را در سایبان به سر می‌برند.

زمان‌بندی عجیب این جشن، توسط حاخام‌ها توجیه شده و معتقدند که این مسأله حاوی پیامی دینی است:

در کتاب مقدس فرمان «سوکا» با واقعه‌ی «خروج از مصر» پیوند خورده است، زیرا این واقعه وجود یک خالق را، که همه‌چیز را مطابق اراده خویش خلق کرده است، به ما یاد می‌دهد. سایه‌بان‌هایی که او ما را در آنها جای داد، ابرهای جلال اویند که او آنها [بنی‌اسرائیل] را با آن در برگرفت تا بادهای سوزان و خورشید نتوانند به ایشان صدمه زنند. اگرچه ما در «ماه نیسان» از مصر بیرون آمدیم، اما او دستور نداد که سایه‌بان‌ها را در این وقت برپا کنیم، زیرا این‌ها روزهای [آغازین] تابستانند و همگان به چنین کاری برای داشتن سایه دست می‌زنند. اگر ما به سایه‌بان‌سازی بپردازیم از کجا معلوم که به فرمان خالق چنین کرده‌ایم؟! بنابراین او فرمان داد که سایه‌بان‌ها را در «فصل باران» برپا کنیم. ما خانه را به‌قصد سکونت در سوکا ترک می‌کنیم و برای همه روشن خواهد بود که این کار فرمان آن پادشاه است!

یکی دیگر از دلایل واقع شدن جشن سوکوت در پانزدهم تیشری، گذشت ایام خاص توبه (روش هشانا و کیپور) است. جشن‌های سوکوت و شمینی عصرت که روزهایی تعطیل کامل مذهبی و چند روز هم نیمه‌تعطیل هستند و نیز محیط خاص سوکا، فرصت و مکان مناسبی را برای آرامش و آمادگی در آغاز سالی نو فراهم می‌سازند.

قوانین سوکا (سایه‌‌بان)

ساخت سوکا یکی از معروف‌ترین میصواهای (واجبات – فرامین شرعی) این موعد است که نام آن «سوکوت» از «سوکا» و به‌معنای سایه‌بان گرفته شده است.

۱- هر سوکا لازم است که دست‌کم دارای سه دیواره و یک سقف با شرایطی که گفته می‌شود، باشد و همچنین ورود و خروج، تنها از ضلع چهارم سوکا انجام ‌شود.
۲- دیواره‌های سوکا باید از ماده‌ای باشند که در برابر وزش باد از خود ایستادگی کافی نشان دهند.
۳- به‌طور معمول، شاخ و برگ درختان یا حصیرهایی که همانند آفتاب‌گیر استفاده می‌شوند، برای تهیه سقف سوکا به‌کار می‌روند.
۴- سوکا را نمی‌توان در زیر سقفی که از پیش ساخته شده است؛ مانند بالکن، پارکینگ سقف‌دار یا زیر یک درخت بنا کرد.
۵- هنگام ساخت سوکا باید توجه کرد که ابتدا دیواره‌ها ساخته شوند و سپس سقف روی آن قرار گیرد.
۶- سکونت در سوکا به‌هنگام صرف غذا با نان، مستلزم گفتن براخا (دعا) است که آن را فقط آقایان می‌گویند:
«متبارک هستی تو ای خدا، خالق ما، سرور جهان، که ما را با فرمان‌هایش تقدیس نمود و به ما سکونت در سوکا را دستورداد».
۷- برابر فرمان تورات باید هفت روز در سوکا زندگی کرد. همچنین روز هشتم (روز اول شمینی عصرت) در سوکا سکونت می‌کنند، اما براخای آن را نمی‌گویند.

فرمان چهار نوع محصول

در تورات درباره یکی از مراسم این جشن خواندیم: «در روز اول (جشن)، میوه درختِ شکوهمند، شاخه درخت خرما، شاخه‌های درخت مورد و بید (کنار) نهر را برای خودتان بگیرید و در حضور خدای خالقتان هفت روز شادی نمائید».

علمای یهود، طبق پاسوق (آیه) فوق و بر اساس تعلیمات تورات شفاهی، فرمان چهار نوع محصول را چنین بیان کرده‌اند:

۱- یک عدد اِتروگ (بالنگ یا ترنج غیرپیوندی)
۲- سه عدد شاخه درخت مورد
۳- دو عدد شاخه درخت بید
۴- یک عدد شاخه درخت خرما (لولاو).

شاخه‌های نام‌برده را آقایان به ترتیب خاصی در یک دسته با هم می‌بندند و با قراردادن اِتروگ در کنار آن، یک مرتبه در هر روزِ سوکوت (غیر از شبات) برآن براخا (دعا) می‌گویند.

باورمندان یهودی، تفسیر خاصی درباره مفهوم این چهار میوه و نهال دارند و می‌گویند:

ترنج به شکل قلب است، شاخه درخت خرما همانند ستون فقرات انسان است، برگ درخت مورد به‌سان چشم آدمی است و برگ بید به‌مثابه لب انسان است و آنانی که این چهار را برکت می‌دهند، در واقع از پروردگار جهان می‌خواهند که همیشه به آنان توان دهد که پیکر خویش را با عقل سلیم و ایمان کامل به کار اندازند.

قوانین سوکوت

دو روز اول جشن سوکوت، طبق فرمان تورات «یوم طُووْ» به مفهوم «تعطیلی کامل مذهبی» مانند شبات (شنبه) است. تنها تفاوت یوم طُوو با شبات (البته اگر با شبات هم‌زمان نشود) غیر از مواردی جزئی، اجازه تهیه غذای همان روز با استفاده از آتشی است که از قبل روشن بوده است. سایر ایام (پنج روز باقیمانده) در اصطلاحْ «حُول هَمُوعِد» یا «ایام میانی موعد» نامیده می‌شوند که مراسم مذهبی ویژه‌ای در آنها برگزار ‌‌شده و باید احترام و شادی جشن سوکوت همچنان رعایت شود.

هُوشَعنْا رَبا

هفتمین روز جشن سوکوت، «هوشعنا ‌‌ربا» (Hoshana Rabbah) نامیده می شود. از دلایل این نام‌گذاری، تفیلاها (نمازها) و دعاهای ویژه‌ای است که در این روز خوانده می‌شود و عبارت «هوُشَعْنا» به‌معنای «خواهش داریم (ما را) نجات بده»، در این روز بیش از دیگر ایام سوکوت تکرار می‌شود.

هوشعنا ربا از یک نظر، به معنای روزی است که روند دادرسی مَحکمه آسمانی که از روش هشانا تشکیل شده بود، پایان یافته و از این پس احکام الهی اجرا می‌شوند. به همین دلیل در این شب تا صبح در کنیسه‌ها بیدار ‌مانده، با مطالعه مذهبی و عبادت تلاش می‌کنند تا در آخرین روز محکمه، رضایت خداوند را برای باطل کردن احکام سختی که احتمالاً بر اثر خطاکاری‌ها صادر شده‌اند، جلب کنند. رسم است که پیش از فرا رسیدن سپیده صبح، چندین بار مراسمی کوتاه شبیه به مراسم سلیحوت برگزار شود.

البته این روز به معنای خاص کلمه از روزهای عید یا «یوم طوو» محسوب نیست، اما مناسک مهم چندی که دارد به آن ویژگی خاصی بخشیده است.

در این روز دعاهای هوشعنا در حالی خوانده می‌شوند که جماعت، چهارگونه گیاهی همراه خود را بر گرد کنیسه حمل می‌کنند. در این دعاها نجات را از خدا می‌خواهند و پس از آن هر یک از یهودیان شاخه‌ای از شاخه‌های بید را گرفته و با زدن و تکان دادن آن تمام یا بیشتر برگ‌های آن را می‌ریزد.

این آداب در تشریفات معبد ریشه دارد. همچنین هوشعنا ربا را پایان دوره‌ای از داوری الهی می‌دانند که با سال جدید آغاز می‌شود. در یکی از اعتقادات عامیانه یهودی آمده است که اگر کسی به شامگاه هوشعنا ربا نرسد آن سال را به پایان نخواهد رساند.

مراسم «به زمین زدن شاخه‌های بید»

مطابق یکی از رسوم قرون وسطایی، که اندیشه‌های متأخر کابالایی نیز آن را بسیار تقویت کرده است، در طول شبِ هوشعنا ربا بیدار می‌مانند و به خواندن متون خاصی می‌پردازند. این عمل را آخرین مرحله‌ی پشیمانی می‌دانند که برای بیدار کردن قلب آدمی برای تشووا (توبه) مفید است.

جشن شِمینی عَصِرِت

پس از پایان هفت روز جشن سوکوت، جشن جداگانه‌ای در دو روز به‌نام «شمینی عصرت» (Shemini Atzeret) تعیین شده است که همانند دو روز اول سوکوت، «یوم طُوو» به‌معنای تعطیلی مطلق مذهبی است.

از مراسم قابل توجه روز اول شمینی عصرت، خواندن «دعای باران» است. از این روز تا فرا رسیدن موعد پسح با توجه به قرار گرفتن در فصول پاییز و زمستان، در تفیلاهای (نمازهای) روزانه از بارش باران که یکی از نمونه‌های قدرت الهی است، نام می‌برند.

جشن سیمخا تورا

دومین روز شمینی عصرت به‌نام «سیمخا تورا» (Simchat Torah)، به‌معنای «جشن شادی برای تورات» است که افزون بر مراسم مربوط به شمینی عَصِرِت، آخرین پاراشا (قسمت) از تورات قرائت ‌شده و بلافاصله خواندن نخستین بخش آن آغاز می‌گردد. به این ترتیب در این روز، دوره‌ی یک ساله قرائت تورات کامل شده و دوره‌ی جدیدی با اولین پاراشای آن شروع می‌شود که یهودیان در کنیسه‌ها به جشن و سرور مذهبی پرداخته، با خواندن اشعاری در ستایش خداوند و انبیا، این روز را گرامی ‌می‌دارند.

توضیح بیشتر این‌که: رهبران روحانی یهود در دوران گذشته، پنج سِفر تورات را به ۵۲ بخش تقسیم کرده بودند که هر هفته روز شنبه در کنیسه یک بخش خوانده می‌شود و در شنبه عید «سوکوت» آخرین بخش از پنجمین سِفر تورات قرائت می‌گردد.

یهودیان به شادمانی آن‌که قرائت همه‌ی پنج سِفر کتاب مقدس را به پایان رسانیده‌اند، به شادمانی و پایکوبی می‌پردازند. این مراسم یکی از شادترین مراسم یهود است که در میدان‌های مرکزی بسیاری از شهرها و روستاهای سرزمین‌های اشغالی و در جوامع یهودی بسیاری از کشورهای جهان برگزار می‌گردد. این امر از خوشی و سروری که لحظه‌ی تکمیل دوره‌ی سالانه تورات‌خوانی را فرا گرفته است هویدا است.

این مراسم در اسرائیل در هشتمین روز سوکوت و در سایر کشورها در نهمین روز آن انجام می‌گیرد. دو نفر از اعضای جماعت برگزیده می‌شوند تا یکی با خواندن بخشی از اسفار خمسه دوره را به آخر برساند و دیگری با خواندن اولین فصل سِفر پیدایش آن را مجدداً آغاز کند.

آنگاه عبادت‌کنندگانی که به کنیسه آمده‌اند در حالی‌که می‌رقصند و تمامی طومارهای تورات را با حرکت دسته‌جمعی شادمانه‌ای حمل می‌کنند و به همراه آنان کودکانی که آواز می‌خوانند و پرچم‌هایشان را می‌چرخانند، حال و هوای کنیسه را به‌کلی دگرگون می‌سازند. معمولاً آن دو نفرِ یاد شده، مهمانی نمادینی ترتیب می‌دهند که در آن مقدار زیادی مشربات الکلی مصرف می‌شود تا در نتیجه بر شور و نشاط مجلس بیافزایند!!

آگهی شرکت در تورات پارتی!! به‌همراه شراب‌خواری و رقص!!

نمود این رویدادها در این‌گونه مواقع برای افراد بیرونی و ناآشنا با کنیسه‌های راست‌کیش عجیب و در واقع دیوانه‌وار است، ساموئل پپیس (Samuel Pepys) که در ۱۴ اکتبر ۱۶۶۳ در لندن در مراسم سیمحا تورا حضور یافته بود در خاطراتش می‌گوید:

«خداوندا، چه بگویم، دیدن شلوغی، خنده، مسخرگی، و بی‌توجهی، و بلکه به‌هم‌ریختگی در سراسر مراسم عبادی، که بیشتر از حیوانات سر می‌زند تا از مردمانی که خداشناس حقیقی‌اند، آدمی را وامی‌دارد که سوگند بخورد دیگر هرگز آنان را نبیند، در واقع نیز دیگر من چیز چندانی از این قبیل ندیدم، و نمی‌توانستم تصورش را هم بکنم که در تمام دنیا دینی وجود داشته باشد که چنین اعمال بی‌معنایی از آن سر بزند.»

مشکلات مناسک سوکوت برای یهودیان

برای یهودیان امروزی (که به دور از وضعیتی که در آن این اعمال پیدا شده زندگی می‌کنند) اجرای تمام مناسک سوکوت با همه‌ی جزئیات آن مشکلات زیادی به وجود می‌آورد. برای یهودیان اروپایی فراهم‌آوردنِ آن نوع میوه‌ی خاص، مشکل و بیش از اندازه گران بود. در اغلب موارد کلِ یک جامعه فقط می‌توانست یک مجموعه از چهار نوعِ مورد نظر را که همه باید از آنها می‌داشتند، به‌دست بیاورد.

با آمدن یهودیان به «سرزمین‌های اشغالی» این مشکل کم‌وبیش از میان رفته و تشکیلات جامعی برای تهیه‌ی اتروگ به‌وجود آمده که این میوه را از باغ‌های اسرائیلی به سرزمین‌های دیگر منتقل می‌کنند.

هم‌چنین، یهودیان شهری و به‌ویژه آنان که در آپارتمان‌های بلند زندگی می‌کنند همیشه با مشکلِ ساختنِ سایه‌بان‌هایی مواجه بوده‌اند که هم زیرِ آسمان باشند و هم به اندازه‌ی کافی برای استفاده‌های خوردن و خوابیدن پوشیده باشند.

در اسرائیل [سرزمین اشغالی] و نیز در برخی سرزمین‌های دیگر، این مشکل را بدین‌گونه حل کرده‌اند که بالکن‌های ساختمان‌ها را طوری طراحی می‌کنند که هریک از آپارتمان‌نشین‌ها حداقل دارای یک بالکن است که در زیر بالکن‌های بالایی قرار نمی‌گیرد. در چنین جایی می‌توان سوکایی برپا کرد که مقبول نظر هلاخا (شریعت) باشد.

در میان یهودیان اصلاح‌گرا معمولاً کسی سوکای خاصی برای خود ندارد و در عوض سوکا را در کنیسه‌ی اصلاح‌گرایان برپا می‌کنند و افراد آن کنیسه وقتی که برای مراسم این جشن بدان‌جا می‌روند از آن استفاده می‌کنند.