نقد و بررسی فیلم جادوگر؛ رستگاری ساحره در غیاب خدا

فیلم جادوگر یا ساحره (The Witch) ساخته‌ی رابرت اِگِرز (Robert Eggers) است که با استقبال منتقدان روبه‌رو شد. نمره‌ی مردمی فیلم در سایت آی‌ام‌دی‌بی (IMDB) ۷ است که با توجه به مضامین فیلم امتیاز قابل قبولی است. (منتقدین نیز امتیاز ۸۳ را به این فیلم داده‌اند.)

فیلم جادوگر در مورد خانواده‌ای پیوریتَن (فرقه‌ای از مسیحیان) است که از شهر به دلیل اعتقاد و تعصب خود بر روی آیین مسیحی اخراج شده و در نزدیکی جنگل تک و تنها ساکن می‌شوند.

رابرت اگرز کارگردان و نویسنده‌ی اثر، سال‌ها تحقیق کرده بود تا حتی لهجه‌ی مردمان پیوریتن در قرن هفدهم را دقیق در فیلم بیاورد و رسوم جادوگری آن زمان هم به خوبی در فیلم بازنمایی شود. [۱]

هر کاری دلت می‌خواهد بکن! شعار معروف شیطان‌پرستان که مجوز برای هر جنایتی است!

فیلم جادوگر در مورد جدال پیوریتن‌ها با جادوگران است که البتّه برخلاف تاریخ، به سرانجام مطلوب مسیحیان نمی‌رسد.

یکی از سخن‌گویان کلیسای شیطان در امریکا راجع به فیلم جادوگر گفته است:

«این فیلم به درستی نظام پدرسالار گذشته را که منجر به ایجاد فشارهایی بر جامعه می‌شده را به نقد می‌کشد.» [۲]

این شخص و کلیسای شیطانی که به آن متعلق بود نیز پیش از پخش فیلم جادوگر مردم را رسماً به دیدن فیلم دعوت کرده است. [۳]

فیلم جادوگر با این‌که اثری مستقل از کمپانی مستقلی است، به جای چند سینمای محدود در هزاران سینما اکران شده است! [۴]

از جملاتی که در فضای اینترنت پس از اکران این فیلم معروف شد، جمله‌ی زیر است:

«آیا می‌خوای از زندگیت لذت ببری؟»

جمله‌ای که شیطان خطاب به توماسین (دخترک نوجوان داستان) می‌گوید تا وی را به شیطان‌پرستی جذب کند. [۵]

دعاهای مکرّری که هیچ پاسخی ندارد!

در فیلم جادوگر، انگلیسی‌های پیوریتن به امریکا برای ساختن سرزمین موعود (بهانه‌ی همیشگی آنگلوساکسون‌ها برای غصب سرزمین دیگران) مهاجرت کرده‌اند.

در این دوران (حدود قرن ۱۷) در امریکا، در خلال شناسایی و شکار جادوگران، افراد مختلفی زندانی و اعدام می‌شدند. مثلاً در واقعه‌ای نوزده نفر به جرم جادوگری اعدام و افراد دیگری هم زندانی شدند. [۶]

پس فیلم مدّعی روایت واقعیت در بعضی سکانس‌های خود است.

در ادامه به نقد و بررسی فیلم جادوگر می‌پردازیم.

۱. کلیسای منفعل

در ابتدای فیلم شاهد اخراج خانواده از شهر هستیم. خانواده‌ای متعبّد به شریعت مسیحی که در مقابل کلیسا به اعتراض برخاسته و البته کلیسا هم به همین دلیل او را تبعید می‌کند.

پیام این سکانس، اعتقاد راسخ این خانواده بر آیین مسیحیت است که حتی حاضر به تبعید می‌شوند تا حرف خدا زمین نماند.

پیوریتن‌ها افراطی‌تر از دیگر فرقه‌های مسیحی هستند. اینان غیر همکیشان خود، دیگران را شیطانی می‌دانند و همین مسأله باعث شده بود با مهاجرت به امریکا به غیر از همکیشان خود به چشم یک شیطان بنگرند.

مردمی که در انگلستان نو (New England) ساکن شده بودند خود را مردمانی خدایی دانسته و آن منطقه را به‌عنوان سرزمینی که شیاطین در آن ساکن بودند می‌شناختند. [۷]

اخراج خانوادهٔ معتقد مسیحی از شهر و ایمانی که نمی‌تواند در شدیدترین حالتش شیطان را دور کند.

پس این خانواده نمونه‌ای از اوج اعتقاد مسیحی هستند؛ افرادی که حتی بین خود پیوریتن‌های افراطی هم متعصّب جلوه می‌کنند.

۲. نقد گناه نخستین مسیحی

در ابتدای فیلم نوزاد خانواده به شکل مرموزی ناپدید می‌شود. این نوزاد توسط جادوگری در جنگل ربوده شده و پس از سلاخی شدن، اجزاء بدن این کودک در مراسمات شنیع جادوگری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خون و قربانی انسانی از اعمال مهم جادویی برای احضار شیاطین است. گفته شده است سوزاندن خونِ جادوگر باعث نابودی اعمال شنیع وی شده و به همین دلیل جادوگران را در قرون وسطی آتش می‌زدند. [۸] به کودک‌خواری جادوگران نیز در بعضی منابع اشاره شده است. [۹]

در واقع فیلم جادوگر مطلبی تخیّلی را بازگو نمی‌کند و سعی دارد واقعیت تاریخ را به تصویر بکشد.

نقد آموزه‌ی گناه نخستین در مسیحیت

جالب توجه است که در گفت‌و‌گوی بین پدر و پسر، اشاره‌ای به جهنمی شدن نوزاد ربوده شده می‌شود.

طبق الهیات مسیحی و مستند به تعالیم رسمی کلیسای کاتولیک، کسانی که غسل تعمید نکنند، جهنمی خواهند شد، حتی نوزادان! [۱۰]

این خرافات مسیحی باعث شده است تا پدر در مواجهه با سوال فرزندش پاسخی قانع‌کننده نداشته باشد و طبیعتاً مخاطب نیز به غیرعقلانی بودن دین مسیحیت پی ببرد.

۳. دعا و خدایی که نیست!

در فیلم جادوگر بارها شاهد دعاکردن مسیحیان هستیم. اما حتی یک‌بار پاسخ این دعاها داده نمی‌شود! گویا اصلاً خدایی نیست که بخواهد پاسخ مردم مسیحی را بدهد.

از آن‌طرف، تمام مناسک شیطان‌پرستان تأثیر عینی دارد و به نتیجه می‌رسد. این مسأله دو جنبه دارد؛ یکی این‌که خدایی که پاسخ نمی‌دهد، طبیعتاً وجود ندارد و دیگری شیطان‌گرایی اثر.

شبهه‌ی معروفی وجود دارد که چرا خدا هر آن‌چه از او می‌خواهی را برآورده نمی‌کند، پس یا نمی‌تواند یا مهربان نیست. اگر نمی‌تواند پس خدا نیست، اگر می‌تواند و انجام نمی‌دهد پس مهربان نیست. در حالی‌که خدای ادیان ابراهیمی مهربان است و خدای نامهربان معنی ندارد، پس اصلاً خدایی در کار نیست. صدها سال است که فلاسفه و متکلمان ادیان به این شبهات پاسخ داده‌اند، اما کمپانی‌های یهودی‌بنیان و سکولار غربی وظیفه‌ای جز آلوده‌سازی اذهان ندارند.

کودکان شیطان‌پرست توانایی دعا کردن ندارند! هر چند دعای دیگر اعضای خانواده هم فایده‌ای ندارد!

در پاسخ به این شبهه، چند نکته قابل طرح است.

اول این‌که مشکلات و رنج‌های ما در بسیاری از موارد، نتیجه‌ی بی‌توجّهی ما نسبت به دستورات الهی است. مثلاً ربا نابودکننده‌ی اقتصاد جامعه و گناهی بزرگ است. حال جامعه‌ی رباخوار اگر به مصیبت‌های اقتصادی دچار شود، کسی جز خودش را نباید ملامت کند. غیرمنطقی است که ضد توصیه‌های الهی عمل می‌کنیم و بعد نتیجه‌ی سوء این گناهان را به گردن خدا می‌اندازیم.

مطلب دوم این‌که بسیاری از این اعتراضات، حاصل مقایسه است. مثلاً کسی که یک خودروی سواری دارد، خودش را با کسی که چند خودرو دارد مقایسه کرده و این نداری را نوعی شرّ می‌خواند. در حالی‌که نداشتنِ چیزها، خالق نمی‌خواهد و طبیعتاً منتسب به خداوند متعال نیست. اگر بخشی از انسان‌ها بال داشتند، ما خودمان را فلج (بدون بال) می‌دانستیم که حاصل مقایسه است. مقایسه‌کردن بین نعمت‌هایی که خدا به من داده با دیگری، مقایسه‌ی معقولی نیست.

مرگی که در ظاهر خبر از رستگار شدن پسر می‌دهد اما ما هیچ نشانه‌ای از فرشتگان نمی‌بینیم؛ گویا پسرک در توهم حاصل از بیماری گرفتار شده است.

سوم این‌که بسیاری از بلایا در زندگی ما، رنجی کوتاه در مقابل لذّتی بسیار بزرگ‌تر است. کسی که موفقیت در کنکور را می‌خواهد، دو سه سال زحمت می‌کشد تا چندین دهه زندگی خود را در آسودگی بگذراند. مشکلات و مصیبت‌های این دنیا نیز برای بروز توانایی‌های انسان، زدوده شدن تعلّقات غیر الهی و رسیدن به لذّت بی‌نهایت است.

۴. زن و اغواء شیطانی

همان‌طور که گفته شد، فیلم جادوگر درباره‌ی خانواده‌ای مسیحی و بسیار معتقد است. دختر خانواده هم مسیحی معتقدی است اما در فیلم به وی تهمت جادوگری زده می‌شود. زیرا شیطان در غیاب خدا در زندگی این خانواده نفوذ کرده و می‌خواهد تک تک اعضاء خانواده را نابود کند. یعنی چنان خانواده‌ای که در اوج تعبّد مسیحی است، اصلاً مورد توجه خدایش قرار نمی‌گیرد و به دام شیاطین می‌افتد!

شیطان‌طبیعی اصطلاحی به معنی شرور بودن ذاتی انسان‌ها است که به شکلی جبرگونه قابل اصلاح نیست. پدر هم با پیش کشیدن همین مسأله و اشاره به جبر در اعمال شیطانی که پیوند با گناه نخستین دارد، از خدا طلب بخشش و رحمت برای فرزندانش می‌کند اما خدایی نیست که پاسخ وی را بدهد.

در بین پیوریتن‌های مسیحی، اعتقاد رایج این بوده است که به دلیل ضعف جسمانی خانم‌ها، شیاطین راحت‌تر می‌توانند بر زنان مسلط شوند. [۱۱] البته مسیحیان با استناد به اسطوره‌ی فریب آدم توسط حوا نیز، سنخیت زن را با شیطان بیشتر از مردان می‌دانند. [۱۲]

این نگاه در اسلام مردود است، زیرا به تعبیر قرآن کریم، شیطان هر دوی آدم و حوّا علیهماالسلام را فریب داد. [۱۳] اما در عهد عتیق این حوا است که تحت تأثیر شیطان همسرش را فریب می‌دهد.

بر اساس همین عقیده‌ی غلط، پدر خانواده دخترش را به جادوگری متهم می‌کند که منجرّ به تفرقه و اختلاف بین اعضاء خانواده می‌شود.

اتهامِ جادوگری کلیشه‌ای معروف برای تخریب کلیسا و افراطی نشان دادن مسیحیان دیندار است. [۱۴]

شیطانی که به شکل کودکان خانواده درآمده است تا مادر را فریب دهد. کسانی که خود را با اختیار خودشان تحت تسلط شیاطین قرار می‌دهند شیاطین جنی هم می‌توانند با روش‌های مختلفی آن‌ها را به بازی بگیرند.

در فیلم جادوگر هم همین مبارزه‌ی به حق مسیحیان با جادوگرانی که زندگی مردم را مختلّ کرده و با کمک شیاطین، از مردم بهره‌کشی می‌کردند، به بدترین شکل و توأم با خرافات مسیحی ترسیم شده تا مخاطب این عمل منطقی کلیسا را نامعقول بداند. در واقع مبارزه با جادوگران عملِ بدی نیست، اما فیلم این کُنشِ مفید را با خرافه‌ای مثل شیطانی‌بودن زن در مسیحیت پیوند می‌زند تا جدال اصحاب دین با جادوگران را بکوبد.

کفرگویی پایانی پدر خانواده و مرگ فجیع وی در مقابل چشمان دخترش به دست فیلیپ سیاه، شیطانی که به شکل بز درآمده!

۵. لذت در گرو پرستش بُز

در فیلم جادوگر، دوگانه‌ای مشهور ترسیم می‌شود. یا انسان بایستی متعصّبی پیوریتن باشد که به خرافاتی مثل گناه نخستین، جهنمی‌شدنِ نوزادان و شیطانی‌بودنِ زنان اعتقاد داشته باشد؛ زندگی وی هم در فقر و فلاکت و بدبختی طی شود؛ چنان‌که در سکانس‌های مختلف فیلم مشکلات معیشتی خانواده‌ی مسیحی را شاهد هستیم؛ یا می‌تواند برای رسیدن به لذت و کامیابی، به پرستش شیطان رو بیاورد!

در سکانس‌های پایانی فیلم جادوگر، توماسین پس از کشته‌شدنِ تمام اعضاء خانواده‌اش توسط شیطان و جادوگران، از بُزی که در خانه‌ی آن‌ها بود، طلب کمک می‌کند.

شبات جادوگران یا بَزم جادُوان (Witches’ Sabbath) نوعی گردهمایی هفتگی جادوگران بود که در آن پرواز هم می‌کردند. در فیلم، این مراسم به تصویر کشیده شده و نشان‌دهنده‌ی رستگاری توماسین است. [۱۵]

از طرفی بعضی از فرقه‌های شیطانی برای جدیدالورودها، یک بُز را می‌آوردند و می‌گفتند در مقابل وی تواضع کن و به شکل حقیرانه‌ای برتری این بُز که خدای ماست را بر خودت بپذیر. [۱۶]

در فیلم هم به همین شکل، شیطانی به شکل بُز وجود دارد.

شیطان برعکس خدای فیلم به سرعت پاسخ انسان‌ها را می‌دهد. یعنی دقیقا صفت خداوند متعال که اجابت‌کنندهٔ تمام دعاهای مردم است، به شیطان اسناد داده شده است!

این بُز پس از درخواست توماسین، ناگهان به شکل انسانی درآمده و به توماسین پیشنهاد می‌دهد اگر می‌خواهد به لذت و خوشبختی برسد، بایستی به کیش جادوگران و شیطان‌پرستان وارد شود! جمله‌ای که در بین مخاطبین هم معروف شده بود.

این دوگانه‌ی «لذت یا دین» دوگانه‌ای ساختگی است. نه بی‌دین‌ها زندگی بدون رنجی دارند و نه دین‌داران دائم در عذاب روحی به سر می‌برند. اتفاقاً بر اساس آمارهای علمی، آرامش روحی و روانی، رضایت به زندگی و احساس خوش‌بختی در بین انسان‌های دین‌دار بیشتر از انسان‌های بی‌دین است. به‌طوری‌که حتی دین‌دارانی که فعالیت و کنش مذهبی دارند در مقایسه‌ی با دین‌دارانی که به شریعتشان عمل نمی‌کنند، احساس خوش‌بختی بیشتری دارند. [۱۷]

در کلام معصومین هم آمده است که: «[خدایا] کیست که لذت عشق تو را بچشد و به غیرِ تو روی‌آورد!» [۱۸]

در زندگی شخصی هم این مطلب برای دین‌داران بدیهی است؛ دل‌گرمی به خداوند متعال و اولیائش باعث می‌شود بتوانیم سخت‌ترین مشکلات را بگذرانیم و خم به ابرو نیاوریم. زیرا بر خلاف فیلم جادوگر، زندگیِ دین‌دارانه مملوّ است از مشکلاتی که با دعا و توسّل به خداوند و اولیائش حل شده است. مشکلات خانوادگی، بیماری، فقر و… همگی با اتصال به عالم ملکوت و گرفتن نور از جهان بالاتر قابل حل شدن است. احتمالاً خواننده‌ی گرامی نیز مثل نگارنده دست غیبی که حلّال مشکلات است را در زندگی خویش دیده است.

رسیدن به خوشبختی و خلسه در سایهٔ پرستش شیطان. خانواده‌ای مسیحی که خدایشان رهایشان کرده و بایستی برای رسیدن به سعادت جادوگر شوند. حتی کودکان این خانواده نیز با شیطان بیشتر از مناسک الهی انس گرفتند.

اما به هر حال در فیلم جادوگر، محبّت خداوند نسبت به انسان‌ها و حاجت‌دهی خدا کاملاً انکار شده و بخشی از این صفات به شیطان منسوب شده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

فیلم جادوگر با قوّت نسبی در کارگردانی و خصوصاً فیلمنامه، سعی دارد جهانی بی‌خدا را به تصویر بکشد که انسانِ از همه‌جا مانده، جز پناه بردن به شیاطین و جادوگران چاره‌ای ندارد. طبیعتاً کلیسای شیطان هم از چنین فیلمی استقبال کرده و در کنار توزیع‌کنندگان بی‌دین امریکایی، مبلّغ این فیلم می‌شود.

متأسفانه در رسانه‌های قانونی و رسمی ایران هم این فیلم با سانسوری نصف و نیمه در حال پخش است (از جمله روبیکا و فیلیمو) و مخاطب بی‌گناه به اسم سرگرمی پای تماشای فیلمی می‌نشیند که جدّی‌ترین شبهات اعتقادی و عملی را در عمق وجودش می‌کارد.

در فیلم جادوگر، دین‌داری و خداپرستی هیچ تأثیری در زندگی ندارد؛ اما جادوگری و پرستش شیطان کاملاً موثر، عینی و واقعی است. در پایان فیلم توماسین به همراه شیطان‌پرستان در مراسم شیطانی شبّات به آرامش رسیده و به آسمان پرواز می‌کند.

چنین فیلمی اگر با مضمون مسیحی ساخته می‌شد، مطمئناً مورد هجمه‌ی بی‌دین‌ها قرار می‌گرفت و فیلمی شعاری خوانده می‌شد. اما در سینمای هالیوود شیطان‌پرستی به‌عنوان جایگزین مسیحیت معرفی می‌شود و کم‌تر کسی هست که به این رویکرد سیاه اعتراض نماید. هالیوود دائماً با ترسیم شکست انسان در مقابل شیطان قصد دارد شیاطین پست و فرومایه را قدرتمند جلوه داده و تنها راه نجات معرّفی کند.

اندیشکده مطالعات یهود

پی‌نوشت‌ها:

[۱] https://time.com/4219953/true-history-the-witch/
[۲] https://variety.com/2016/film/box-office/the-witch-satanic-temple-1201711408/
[۳] https://www.vanityfair.com/hollywood/2016/02/the-witch-satanic-temple-satanists-box-office
[۴] https://www.vox.com/2016/2/18/11049790/the-witch-satan-satanism
[۵] The Witch, Paul O’Connor, University of Exeter, p4
[۶] https://www.britannica.com/event/Salem-witch-trials
[۷] The Wonders Of The Invisible World, cotton Mather, p13
[۸] The Encyclopedia of Magic and Alchemy, Rosemary Ellen Guiley, blood
[۹] The Encyclopedia of Witches, Witchcraft and Wicca Third Edition, Rosemary Ellen Guiley, P54

[۱۰] مسیحیت‌شناسی تحلیلی، محمد کاشانی، انتشارات ذکری، ۱۳۹۵, ص۴۵۶.

[۱۱] Damned Women: Sinners and Witches in Puritan New England, By Elizabeth Reis, p110

[۱۲] «چون زن دید که آن درخت خوش‌خوراک است و چشم‌نواز، و درختی دلخواه برای افزودن دانش، پس از میوه‌ی آن گرفت و خورد، و به شوهر خویش نیز که با وی بود داد، و او خورد.» (کتاب پیدایش ۳:۶)
[۱۳] «فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ : پس شیطان، هر دو را از [طریق] آن درخت لغزانید و آنان را از آنچه در آن بودند [چه مقام و مرتبه معنوی، و چه منزلت و جایگاه ظاهری] بیرون کرد.» (بقره : ۳۶)

[۱۴] Puritan Gothic: Extremist Horror in Robert Egger’s The Witch, By Jeanette Laredo, p2
[۱۵] The encyclopedia of witchcraft and magic, Venetia newall, P141
[۱۶] Aleister Crowley & the Hidden God, Kenneth Grant, p81
[۱۷] https://www.pewresearch.org/short-reads/2019/01/31/are-religious-people-happier-healthier-our-new-global-study-explores-this-question/#:~:text=Actively%20religious%20people%20are%20more,half%20of%20the%20countries%20surveyed.

[۱۸] «إِلٰهِى مَنْ ذَا الَّذِى ذاقَ حَلاوَةَ مَحَبَّتِكَ فَرامَ مِنْكَ بَدَلاً؟ وَ مَنْ ذَا الَّذِى أَنَِسَ بِقُرْبِكَ فَابْتَغَىٰ عَنْكَ حِوَلاً؟ : خدایا کیست آن‌که شیرینی محبتت را چشید، پس به‌جای تو دیگری را برگزید؟! و کیست آن‌که با مقام قرب تو اُنس یافت، پس مایل به روی برتافتن از تو شد؟!» صحیفه سجادیه، مناجات المحبین.

««« پایان »»»

رنگ‌های به‌کار رفته در متن:

رنگ آبی ⇐ کلمات کلیدی.
رنگ بنفش ⇐ تیترهای اصلی.
رنگ قرمز ⇐ لینک به خارج.
رنگ قهوه‌ای ⇐ نقل‌قول‌ها.

…

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …