تشابه و تمایز داستان‌های قرآن و عهدین

با مطالعه دقیق قرآن کریم و کتاب‌های آسمانی پیشین، به‌ویژه تورات کنونی و مقایسه معارف و داستان‌های موجود در آن‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که گذشته از تفاو‌ت‌های ماهوی قرآن با عهدین از نظر برخورداری از ویژگی اعجاز و جهان‌شمولی، اسلوب و روش خاص هدایتی و تربیتی، هماهنگی و انسجام آیات در مفاهیم و مضامین، گرایش و دعوت همگانی به تفکر و مبانی عقلی، تکیه بر واقعیت‌ها و عبرت‌های تاریخی، زیبایی تعابیر و شیوایی معانی، تنزیه و تطیهر سیمای پیامبران و اولیای الهی و… كه همه‌ی آن‌ها نشان از برتری قرآن دارد، از جنبه‌های دیگر نیز تفاوت‌هایی میان این دو وجود دارد که قابل تأمّل و بررسی است. داستان‌های قرآن

از سوی دیگر، وجوه اشتراک و تشابه بسیاری نیز در قرآن کریم و عهدین به‌ویژه در زمینه قصه‌های آن‌ها مشاهده می‌شود. این وجوه تشابه از طرفی زمینه ورود بسیاری از اندیشه‌های انحرافی را در احادیث تفسیری با عنوان «اسرائیلیات» فراهم نموده است و از طرف دیگر، زمینه این اتهام را به وجود آورده است که پیامبر اکرم (ص) قصص و معارف قرآن کریم را از کتاب‌های پیشین اقتباس نموده است! در این مقاله به اختصار به وجوه تشابه و تمایز قرآن و تورات، به‌ویژه در زمینه‌ی داستان‌های آن‌ها می‌پردازیم.

وجوه تشابه

تورات و انجیل، بسیاری از قصص قرآنی، به‌ویژه داستان‌های پیامبران بزرگ را در بردارند؛ با این تفاوت که در قرآن به‌طور اجمال آمده، ولی در عهدین با جزئیات و همراه با پیرایه‌هایی ذکر شده‌اند.

قرآن کریم به آن بخش از سرگذشت‌ها و زندگی اقوام و امت‌ها و انبیای پیشین اشاره نموده است که بیشتر مشتمل بر جنبه‌های تربیتی و اخلاقی هستند؛ برخلاف عهدین که امور کم‌اهمیت و جزئی را نیز (مانند تاریخ حوادث، نام و نشان‌های اشخاص، اماکن و…) به تفصیل یادآور شده‌اند!

به‌عنوان نمونه، داستان آدم (ع) هم در قرآن و هم در تورات آمده است. طولانی‌ترین بیان قرآن در این مورد، در سوره‌های بقره و اعراف است. با نگاهی گذرا مشاهده می‌کنیم که قرآن کریم هرگز متعرض جایگاه بهشت آدم (ع)، نوع شجره ممنوعه، حیوانی که شیطان در پوشش آن وارد بهشت گردید، نام محل هبوط آدم و حوا و دیگر جزئیات قصه نگردیده است. (۱) گرچه در برخی از داستان‌های قرآن تکرار دیده می‌شود، در آن‌ها از مطالب بیهوده پرهیز شده است.

قرآن کریم متعرض جایگاه بهشت آدم (ع)، نوع شجره ممنوعه، حیوانی که شیطان در پوشش آن وارد بهشت گردید و دیگر جزئیات قصه نگردیده است.

و نیز قرآن کریم در مورد عیسی (ع) و مریم (ع) به جهات ویژه‌ای که جنبه‌ی عبرت‌آموزی دارد، مانند معجزات حضرت عیسی (ع) به‌طور موجز اشاره نموده است، ولی به حسب و نسب حضرت عیسی (ع)، کیفیت تولد و زادگاه او، نام افترازننده بر حضرت مریم (ع)، نوع مائده آسمانی، حوادث جزئی شفای کوران مادرزاد و بیماران مبتلا به مرض پیسی و احیای مردگان اشاره نشده است؛ برخلاف انجیل که همه‌ی موارد یاد شده را با تفصیل بیان نموده است. (۲)

در قرآن کریم داستان‌های بسیاری مطرح شده که مشابه آن‌ها در تورات نیز آمده است. البته در بسیاری از موارد، اختلاف‌هایی نیز بین آن‌ها دیده می‌شود. از داستان‌های مشترک قرآن کریم و تورات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

۱) سرگذشت آفرینش آسمان، زمین، انسان و به‌ویژه آدم و حوا، شجره ممنوعه، هبوط آدم و حوا از بهشت، هابیل و قابیل و… (۳)
۲) سرگذشت زندگی حضرت نوح (ع) و ماجرای سفینه (۴)
۳) سرگذشت زندگی حضرت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و داستان ذبح (۵)
۴) سرگذشت زندگی حضرت لوط (ع) و دختران وی (۶)
۵) سرگذشت زندگی حضرت یعقوب (ع) و یوسف (ع) با شرح و تفصیل (۷)
۶) سرگذشت زندگی حضرت موسی (ع) و شعیب و هارون با شرح و تفصیل (۸)
۷) سرگذشت زندگی حضرت داوود (ع) (۹)
۸) سرگذشت زندگی حضرت یونس (ع) (فرزند متّی، ملقب به ذوالنّون) (۱۰)
۹) سرگذشت زندگی حضرت سلیمان (ع) فرزند داوود (ع) (۱۱)
۱۰) سرگذشت زندگی حضرت ایوب (ع) (۱۲)
۱۱) سرگذشت زندگی حضرت الیسع (ع)، (یوشع بن نون یا الیشع) (۱۳)
۱۲) سرگذشت زندگی ذوالکفل (ع) (حزقیال نبی) (۱۴)
۱۳) سرگذشت زندگی اشموئیل (ع) (شموئیل نبی) (۱۵)
۱۴) سرگذشت زندگی حضرت زکریا (ع) (۱۶)
۱۵) سرگذشت زندگی حضرت یحیی (ع) (۱۷)
۱۶) سرگذشت زندگی حضرت عُزَیر = عَزرا (ع) (۱۸)
۱۷) سرگذشت زندگی حضرت عیسی بن مریم (ع) (۱۹)
۱۸) داستان ذوالقرنین (۲۰)
۱۹) داستان یأجوج و مأجوج (۲۱)

وجوه تمایز

علاوه بر تفاوت‌های کلی که قرآن با عهدین دارد، از نظر کمیت و کیفیتِ محتوا نیز تفاوت‌های بسیاری میان آن‌ها مشاهده می‌شود. از بسیاری از سرگذشت‌ها و رویدادهای تاریخی یاد شده در قرآن، هیچ اثری در عهدین، به‌ویژه در تورات نیست؛ نظیر داستان‌های هود، صالح و شعیب و اقوام آنان، اصحاب الأیکه، اصحاب الرّس، لقمان حکیم، ذوالقرنین، اصحاب کهف، خضر (ع) و برخی از مطالب مربوط به داستان حضرت ابراهیم (ع). از جمله داستان‌هایی که منحصراً در قرآن کریم آمده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱.گفت‌وگوی خداوند و فرشتگان درباره آفرینش آدم (ع)
۲. فرمان الهی مبنی بر سجده فرشتگان در برابر آدم (ع)
۳. سرپیچی ابلیس از فرمان الهی
۴) نافرمانی فرزند نوح از سوار شدن کشتی و ماجرای غرق شدن او
۵) توبه آدم (ع)
۶) داستان حضرت ابراهیم با پدر و گروهش
۷) مسکن دادن ابراهیم (ع) به برخی از ذریه‌اش در منطقه‌ مسجدالحرام
۸) بنای خانه کعبه به‌دست ابراهیم و اسماعیل
۹) گرویدن ساحران فرعون به موسی (ع)
۱۰) داستان مؤمن آل فرعون
۱۱) زره‌سازی حضرت داوود (ع)
۱۲) حکومت داوود (ع) و سلیمان (ع)
۱۳) تسخیر جن، باد و پرنده برای سلیمان (ع)
۱۴) تسخیر اسب و پرنده در دست داوود (ع)
۱۵) ساختمان‌سازی و غواصی جن برای سلیمان (ع)
۱۶) داستان هدهد و ملکه‌ی سبأ و تخت و تاج وی
۱۷) تکلم حضرت عیسی در گهواره و فرود آمدن مائده آسمانی به درخواست وی.

موضوعاتی نیز در عهدین آمده است که در قرآن کریم وجود ندارد؛ نظیر کتاب داوران، نحمیا، استر، دانیال نبی، هوشع نبی، یوئیل نبی، عاموس نبی و… و نیز برخی از کتاب‌ها و رساله‌های عهد جدید.

پی‌نوشت‌ها:
1. برخلاف تورات که به‌طور مشخص به مکان بهشت، نام شجره ممنوعه و… تصریح کرده است. ر.ک به: سِفر پیدایش، باب ۳.
2. انجیل متّی، باب ۱ و ۸؛ انجیل یوحنّا، باب ۲۱ :۹ و ۱۰ و التفسیر و المفسرون، ج۱، ۱۶۷ و ۱۶۸.
3. در این قسمت جهت اطلاع بیش‌تر نسبت به موضوعات یاد شده و مقایسه آن‌ها با یکدیگر، به برخی از آیات قرآن و عهدین اشاره می‌نماییم:
قرآن کریم: درباره آفرینش آسمان و زمین. ر.ک به: اعراف ۵۴؛ یونس ۳؛ هود ۷؛ فرقان ۵۹؛ سجده ۴؛ حدید ۴ و ق ۳۸. درباره آفرینش انسان و آدم و حوا. ر.ک به: نساء ۱؛ زمر ۶؛ مؤمنون ۱۲ تا ۱۴؛ بقره ۳۱ تا ۳۷ و اعراف ۱۹. درباره فرزندان آدم، ر.ک به: مائده ۲۷ و درباره شجره ممنوعه، ر.ک به: بقره ۳۵؛ اعراف ۱۹ تا ۲۲؛ طه ۱۲۰. درباره هبوط از بهشت، ر.ک به: بقره ۳۶ و ۳۸ و طه ۱۲۳.
تورات: درباره آفرینش آسمان و زمین، ر.ک به: سِفر پیدایش، باب ۲؛ درباره آفرینش انسان و آدم و حوا، ر.ک به: سِفر پیدایش، باب ۱ و باب ۲: ۲۲؛ درباره فرزندان آدم، ر.ک به: سِفر پیدایش، باب ۴؛ درباره شجره ممنوعه، ر.ک به: سِفر پیدایش، باب ۲: ۱۶ و ۱۷. درباره هبوط آدم و وسوسه حوا و افسانه گناهِ نزدیک شدن به درخت معرفتِ نیک و بد، ر.ک به: سِفر پیدایش باب ۳:۱۲.
4. قرآن کریم، هود ۳۲ تا ۸۹ و شعراء ۱۰۵ به بعد و نیز تورات، سِفر پیدایش، باب ۷ تا ۱۱، به‌ویژه آغاز باب ۷ باب ۹: ۲۱ و ۲۴.
5. بقره ۱۲۴ تا ۱۲۷؛ انعام ۷۴ و ۷۵؛ هود ۶۹ تا ۷۶؛ ابراهیم ۳۵ و ۳۹؛ مریم ۵۴ و نیز ر.ک به: تورات، سِفر پیدایش، باب ۱۲ – ۱۸ و باب ۲۲ به‌ویژه فقره‌ی ۱۰ به بعد درباره ذبح اسحاق.
6. هود ۷۰ به بعد؛ حِجر ۵۹ و ۶۰؛ شعراء ۱۶۰ به بعد و عنکبوت ۲۸ تا ۳۲ و… ر.ک به: تورات، سِفر پیدایش، باب ۱۹، به‌ویژه فقرات ۷ و ۹ و ۳۱ تا ۳۸.
7. بقره ۱۳۲ تا ۱۴۰؛ هود، ۷۱؛ انبیاء، ۷۲؛ عنکبوت، ۲۷ و سوره ص، ۴۵ و… و نیز ر.ک به: تورات، سِفر پیدایش، باب ۲۷ تا ۳۷؛ به‌ویژه باب ۲۷: ۲۲؛ ۲۹: ۱۱ و ۳۵؛ ۳۲ :۳۸ و باب ۳۷ تا پایان باب ۵۰ و رساله‌ی یعقوب در عهد جدید.
8. بقره ۵۱ به بعد؛ نساء، ۱۵۳ و ۱۶۴؛ مائده ۲۰ و ۲۲ و ۲۴؛ اعراف ۱۰۳ به بعد؛ یونس ۷۵ به بعد؛ طه ۹ به بعد؛ شعراء ۱۰ به بعد؛ قصص ۳ به بعد؛ در باب شعیب، ر.ک به: اعراف ۸۵ تا ۹۲؛ هود ۸۴ تا ۹۲؛ شعراء ۱۷۷؛ عنکبوت ۳۶؛ و در باب هارون، به اعراف ۱۲۲ و ۱۴۲؛ مریم ۲۸ و ۵۳؛ طه ۳۰ و ۷۰ و ۹۰ و ۹۲؛ شعراء ۱۳ و ۴۸ و نیز به: تورات، سفر خروج، به‌ویژه داستان ازدواج موسی (ع) با دختر یترون (شعیب) و شبانی وی باب ۳: ۱ و ۲۱ و یاری هارون ر.ک به: باب ۴: ۱۴.
9. ر.ک به: قرآن کریم، بقره ۲۵۱؛ نساء ۱۶۳؛ مائده ۷۸؛ انعام ۸۴؛ اسراء ۵۵؛ انبیاء ۷۸ و ۷۹؛ نحل ۱۵ و ۱۶؛ سبأ ۱۰ تا ۱۳ و سوره ص ۱۷ به بعد. و نیز ر.ک به: تورات، کتاب دوم سموئیل، به‌ویژه باب ۱۱: ۲ تا ۲۷، و کتاب مزامیر.
10. ر.ک. به: قرآن کریم، نساء ۱۶۳؛ انعام ۸۶؛ یونس ۹۸ و صافات ۱۳۹ و ر.ک به: تورات، کتاب یونس نبی در سِفر پیدایش.
11. ر.ک به: بقره ۱۰۲؛ انعام ۴۸؛ انبیاء ۷۸ به بعد؛ نمل ۱۵ به بعد؛ سبأ ۱۲؛ سوره ص ۳۰ به بعد و نیز ر.ک به: تورات کتاب اول پادشاهان، به‌ویژه ۱۱: ۱ تا ۳۴؛ و نیز ر.ک به: کتاب امثال سلیمان، کتاب جامعه سلیمان و غزل‌غزل‌های سلیمان.
12. ر.ک به: قرآن کریم: نساء ۱۶۳؛ انعام ۸۴؛ انبیاء ۸۳؛ سوره ص ۴۱ به بعد و ر.ک به: تورات،: کتاب ایوب، به‌ویژه باب ۳ و کتاب یعقوب در عهد جدید، باب ۵: ۱۱.
13. ر.ک به: قرآن کریم: انعام ۸۶ و سوره ص ۴۸ و ر.ک به: تورات، کتاب اول تواریخ، باب ۷: ۲۷، سِفر خروج، باب ۱۷: ۹؛ ۲۴: ۱۳؛ ۳۲: ۱۷؛ ۳۳: ۱۱؛ سِفر اَعداد، باب ۲۷: ۱۸؛ ۳۴: ۱۷؛ سِفر تثنیه، باب ۱: ۳۸؛ ۳: ۲۸؛ ۳۴: ۹ و نیز ر.ک به: صحیفه یوشع بن نون.
14. ر.ک به: قرآن کریم: انبیاء ۸۵ و سوره ص ۴۸. و ر.ک به: تورات: حزقیال نبی (برخی از مفسران، وی را همان حزقیان نبی و برخی دیگر، وی را فرزند ایوب دانسته‌اند ر.ک به: کتاب‌های تفسیر، ذیل آیات یاد شده).
15. وی با این نام در قرآن کریم نیامده است، بلکه در آیه ۲۴۸ سوره بقره به‌عنوان «وَقَالَ لَهُمْ نِبِیهُمْ…» به‌صورت مبهم و مجمل به او اشاره شده است؛ ر.ک به: تفاسیر مختلف، ذیل آیه یاد شده. و نیز ر.ک به: تورات، کتاب سموئیل.
16. آل‌عمران ۳۷ و ۳۸؛ انعام ۸۵؛ مریم ۲ و انبیاء ۸۹ و نیز ر.ک به: تورات: کتاب دوم پادشاهان، ۱۴: ۲۹ و ۱۵: ۱۰؛ انجیل لوقا، باب ۱ و صحیفه زکریای نبی.
17. آل‌عمران ۳۹؛ انعام ۸۵؛ مریم ۷ و ۱۲؛ انبیاء ۹۰ و ر.ک به: عهد جدید: لوقا باب ۱: ۱۷ و ۵۷ و باب ۳: ۲۰ متّی، باب ۱۴ و۴: ۱۲؛ مَرقُس، ۶: ۱۴ و یوحنّا، باب ۱: ۶ و ۳: ۲۶.
18. توبه ۳۰ و بقره ۲۵۹: «أَوْ كَالَّذِی مَرَّ عَلَى قَرْیةٍ…»؛ برخی از مفسران معتقدند که این آیه به ارمیاء نبی و یا حضرت خضر اشاره دارد. و نیز ر.ک به: تورات: کتاب عزرا.
19. بقره ۸۷، ۱۳۶ و ۲۵۳؛ آل‌عمران ۴۵، ۵۲، ۵۵، ۵۹ و ۸۴؛ نساء ۱۵۷ به بعد؛ مائده ۴۶ به بعد و… و نیز ر.ک به: عهد جدید، اناجیل چهارگانه و سایر کتب و رسالات.
20. کهف ۸۳ به بعد و نیز ر.ک به: تورات، کتاب دانیالِ نبی باب ۸ و اَشعیاء، باب ۴۴: ۲۸؛ و ۴۶: ۱۱ درباره کوروش.
21. کهف ۹۴ و انبیاء ۹۶ و نیز ر.ک به: تورات، صحیفه حزقیال نبی، باب: ۳۸ و ۳۹ و نیز ر.ک به: عهد جدید، مکاشفه یوحنّا، باب: ۲۰.

منبع: محمدتقی دیاری، پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، تهران: نشر سهروردي، چاپ دوم، صص۶۳-۶۷.

داستان‌های قرآن ، داستان‌های قرآن ، داستان‌های قرآن ، داستان‌های قرآن

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …