نحوه شهادت و ترور بیولوژیک امام حسن مجتبی (ع)

فرضیه کالبدشکافانه در مورد راز مرگ [امام] حسن [ع] در قرن هفتم میلادی
مسمومیت با کلراید جیوه امام حسن
نویسندگان: نیکول برک، میچل گولاس، سایروس رافت، علیار موسوی [۱]

چکیده

راز یک مرگ مشکوک در قرون وسطی با استفاده از روش‌های علمی و حقوقی کالبدشکافانه معاصر بررسی شده است. به‌صورت کالبدشکافانه و با کمک‌گرفتن از منابع مکتوب مستند به اطلاعات شاهدان عینی در مورد حوادث تاریخی، مرگ [امام] حسن بن علی [ع] در ۴۵ سالگی که در سال ۶۶۹ میلادی رخ داد بررسی شده است. گزارش مربوط به مسمومیت فرد دیگری که همان زمان و در خانه‌ی ایشان زندگی می‌کرده و علایم مسمومیت مشابه اما غیرکشنده‌ای را تجربه کرده است، برای شروع تحلیل استفاده شده است. در پرتو اسناد باستانی (قرون وسطی) و با استفاده از واقعیات کانی‌شناختی، پزشکی و شیمیایی، این فرضیه مطرح شده که کالومل معدنی [۲] یا همان جیوه کلراید با فرمول Hg_۲Cl_۲ متعلق به یک ناحیه‌ی خاص در امپراتوری بیزانس (غرب ترکیه کنونی) عامل اصلی قتل [امام] حسن [علیه‌السلام] بوده است.

مقدمه

یکی از مرگ‌های رازآلود قرون وسطی، مرگ [شهادت] حسن بن علی [علیه‌السلام] است. او که فرزند فاطمه [سلام‌الله‌علیها] دختر پیامبر اسلام بود در سال ۶۶۱ به‌عنوان جانشین مشروع پدرش علی بن ابی‌طالب (آخرین خلیفه‌ای که مورّخان عرب، آن را مشروع و به حق می‌دانند) معرفی شد. او در سال ۶۶۰ در مقابل رقیبش معاویة بن ابی‌سفیان که در همان سال در اورشلیم اعلام خلافت کرده بود کنار کشید و دلیل آن را نیز چنین بیان کرد:

«من صلاح را در این می‌بینم که با او صلح کنم و بیعت نمایم چرا که بر این باورم هرچیزی که مانع از خون‌ریزی شود بهتر از چیزی است که باعث ریختن خون شود.»

او هشت سال در عزلت در مدینه (عربستان کنونی) زندگی کرد و در ۶۶۹ میلادی در ۴۵ سالگی رحلت کرد. این ادعا را که حسن بن علی [ع] به‌صورت عادی رحلت کرده است همه‌ی کارشناسان تاریخ اسلام رد نکرده‌اند، اما به‌صورت کلی متکلمین مسلمان بر این باورند که مرگ [شهادت] وی در اثر یک اقدام منجر به مسمومیت صورت گرفته است.

با توجه به در دسترس نبودن اطلاعات مربوط به کالبدشکافی، اسناد تاریخی تنها شواهد موجود برای بررسی علمیِ مواردی همچون موردِ مرگ [شهادت] حسن بن علی [ع] هستند. چند نمونه از متون تاریخی از جمله متنی که در ادامه می‌آید می‌گویند که وقتی حسن بن علی [ع] در بستر مرگ [شهادت] بود برادر کوچکترش [امام] حسین [ع] از وی خواست که عامل مسمومیتش را شناسایی نماید اما او از این کار امتناع کرد (چرا که نمی‌خواست یک بی‌گناه به غلط متهم یا کشته شود):

«شاید او [فرد مسموم‌کننده] واقعاً آن فردی نباشد که من به وی شک دارم و از این رو نمی‌خواهم فردی بی‌گناه به‌خاطر من کشته شود.»

با این حال متون زیر به دو مورد هم‌زمانِ اقدام به مسمومیت اشاره می‌کنند که علیه حسن بن علی [ع] و فردی دیگر که زنده ماند صورت گرفته است:

«جعده دختر اشعث بن قیس کندی، حسن بن علی (سلام الله علیها) و کنیز آزادشده‌ی وی را مسموم کرد. کنیز سم را استفراغ کرد اما حسن آن را در معده‌ی خود نگه داشت. به همین خاطر در اثر سم از پا درآمد و وفات کرد.»

این متن می‌گوید کنیز آزادشده‌ی [امام] حسن [ع] که او هم مسموم شده بوده است سم را استفراغ کرده و زنده مانده است. این یعنی این کنیز می‌تواند شاهدی کالبدشکافانه برای بررسی قتل حسن بن علی [ع] باشد. اما آیا گزارشی تاریخی وجود دارد که توصیفی کیفی از ماهیت این سم ارائه کرده و منجر به ارائه‌ی فرضیه‌ای کالبدشکافانه در رابطه با قتل حسن بن علی [ع] شود؟

براده‌های طلا یا کالومل معدنی؟

این که جعده همسر [امام] حسن [ع] به وی نوشیدنی سمّی تعارف کرده است هم در منابع شیعی و هم در منابع سنّی ذکر شده است. با توجه به این‌که نوشیدنی‌های مست‌کننده مانند شراب در اسلام حرام هستند، این نوشیدنی سمّی باید یک نوشیدنی غیرالکلی بوده باشد. طبق یکی از متون تاریخی، دوغ استفاده شده است. یک متن هم سمّی را که به [امام] حسن [ع] داده شده است را این‌گونه توصیف می‌نماید:

«گفته شده که نوشیدنی حاوی براده‌های طلا به وی داده شده است.»

از چارچوب سم‌شناختی، این امر تا چه حد ممکن است؟ طلا عنصری تقریباً فاقد قدرت کنش شیمیایی بوده و یکی از کاربردهای مهم آن در دندانپزشکی است. این ماده در حضور یک عامل اکسیدکننده قوی، در اسید هیدروکلریک متمرکز یعنی (در نسبت ۳ به ۱ اسید هیدروکلریک متمرکز و نیتریک اسید متمرکز) حل می‌شود. هیدروکلریک اسید در معده‌ی انسان نه تمرکز یافته است و نه در حضور یک ماده‌ی اکسیدکننده‌ی قوی قرار دارد. اگر پودر جامد ماده‌ی سمّی که [امام] حسن [ع] بلعیده است، فقط شبیه به براده‌های طلا باشد، ماهیت واقعی سم چه می‌تواند باشد؟ برای پاسخ دقیق به این سؤال بهتر است منبع جغرافیایی سم مشخص شود.

متنی که در مقدمه به آن اشاره شد می‌گوید کنیز آزادشده‌ی [امام] حسن [ع] نیز مسموم شده است. این نشان می‌دهد نقشه‌ی مسمومیت [امام] حسن [ع] ریشه در یک حسادت زنانه داشته است. [۳] با این حال اما [ویلفرد] مادلونگ [اسلام‌شناس بزرگ آلمانی و استاد دانشگاه تاریخ اسلام دانشگاه آکسفورد] می‌گوید:

«علاقه‌ی [امام] حسن [ع] به زنان، بیشتر از علاقه‌ی اغلب افراد طبقه‌ی اجتماعی وی به زنان نبوده است.»

منطقی است پرسیده شود که آیا در پشت پرده‌ی قتل [امام] حسن [ع] انگیزه‌های سیاسی وجود نداشته است؟ او گرچه از خلافت کنار کشید اما گفت که رقیبش «حق ندارد جانشینی برای خود نصب کند و باید یک شورای انتخاب خلیفه تشکیل شود.» با این حال اما وقتی خلیفه در ۶۸۰ مرد، پسرش یزید را به‌عنوان جانشین خود انتخاب کرد و از مردم برای یزید بیعت گرفت.

برخی گزارش‌های مورد تأیید منابع شیعی و برخی منابع سنّی می‌گویند که مسمومیت [امام] حسن [ع] به‌وسیله‌ی جعده به تحریک خلیفه صورت گرفته است. یک گزارش بسیار خاص می‌گوید خلیفه که در دمشق مستقر بود برای از بین بردن [امام] حسن [ع] به امپراتور بیزانس نامه نوشت و از او یک نوشیدنی سمّی درخواست کرد. امپراتور در ابتدا امتناع کرد، اما بعداً با شرط و شروط پذیرفت. پذیرش مشروط امپراتور که در این سند ذکر شده با خصومت بین اعراب و بیزانسی‌ها در سال ۶۶۹ (سال مرگ [امام] حسن) هم‌خوانی دارد؛ همان زمانی که یک امپراتور باانرژی به‌نام کنستانتین چهارم بر بیزانس حاکمیت داشت.

در سال ۶۶۸ (یک سال قبل از فوت [امام] حسن) سرزمین اصلی امپراتوری بیزانس تقریباً همین ترکیه کنونی بود. (شکل ۱ را ببینید) در غرب ترکیه امروزی بیش از ۵۰ معدن وجود دارند که حاوی جیوه هستند. جیوه که از سنگ معدن اصلی آن یعنی سینابار (سولفید جیوه با فرمول HgS) گرفته می‌شود از ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در مدیترانه برای استخراج فلزات با استفاده از ملغمه استفاده می‌شده است. این عنصر هیچ عملکرد زیستی شناخته‌شده‌ای ندارد، اما حاوی تاریخچه‌ی مفصلی در مورد اثرات سمّی است. برای مثال کلراید جیوه HgCl_۲ که احتمالاً اولین‌بار در قرن دهم میلادی به‌وسیله‌ی کیمیاگران عرب ساخته شده است به‌عنوان یک سم خطرناک به‌صورت گسترده در قرون وسطی استفاده می‌شد. آیا معادن جیوه در غرب ترکیه حاوی نوعی از جیوه هستند که شبیه به طلا باشد؟

شکل ۱: نقشه امپراتوری بیزانس در سال ۶۶۸ میلادی

شکل ۲: کالومل متعلق به معدن ماریپوسا در ایالات متحده

تورکونو و هالیکوی دو منطقه‌ی مهم معدنی جیوه در ترکیه هستند که از دهه‌ی ۹۰ رها شده‌اند. معدن هالیکوی در منطقه‌ای واقع شده که از صخره‌های دگرگون شده‌ای مانند گنیس و شیست تشکیل یافته است. سینابار و متاسینابار حاوی جیوه بوده و در گسل هالیکوی یافت می‌شوند. مناطق معدنی حاوی انباشته‌هایی از پیریت، مارکازیت، کالکوپیریت، آرسنوپیریت، کوارتز و کلسیت هستند. کالومل معدنی یا همان جیوه کلراید Hg_۲Cl_۲ به‌عنوان یک ماده معدنی ثانویه در مناطق اکسیدشده به‌همراه سینابار، کلسیت و لیمونیت یافت می‌شود. کالومل می‌تواند در قالب یک پوسته‌ی زرد طلایی وجود داشته باشد و شکل بگیرد همان‌طور که بلورهای چهاروجهی، طیفی از شکل‌ها شامل جدولی، منشوری و هرمی را به خود می‌گیرند.

ارزیابی‌های محیطی انجام‌شده در مناطق معدنی ترکیه از برنامه‌های رایانه‌ای برای کمک به تحلیل نمونه‌های آب و خاک استفاده کرده‌اند. دو برنامه رایانه‌ای [۴] نشان دادند که نمونه‌های آب منتقل‌شده به نزدیکی معدن هالیکوی با کالومل، کوارتز و سینابار اشباع می‌شوند.

علایم موجود در گزارشهای تاریخی در مقایسه با علایم مسمومیت با جیوه در اثر بلع کالومل

بدون داشتن کالبدشکافی یا هرگونه تست تشخیصی، امکان ندارد بتوان با قطعیّت گفت که چه چیزی [امام] حسن [ع] را مسموم کرده است. با این حال اما می‌توان نوع سم استفاده‌شده را با کمک‌گرفتن از علایم توصیف‌شده در متون تاریخی حدس زد. برخی علایم بالینی توصیف‌شده به‌وسیله‌ی متون مربوط به مرگ [امام] حسن [ع] شامل سبزشدن رنگ پوست و استفراغ خون هستند. این علایم می‌توانند در اثر بلع کالومل و در نتیجه مسمومیّت با جیوه نیز ایجاد شوند.

گفته شده رنگ [امام] حسن [ع] به سبزی گراییده بود. این امر می‌توانسته در اثر آسیب به کلیه‌ها ناشی از مسمومیّت با جیوه رخ داده باشد. کالومل روی کلیه‌ها اثر می‌گذارد و با از بین بردن بافت لوله‌های کلیه‌ها می‌تواند منجر به نارسایی حاد کلیوی شود. سبز شدن رنگ، ناشی از نوعی کم‌خونی است که کم‌خونی هیپوکرومیک نام دارد و کلروسیس یا بیماری سبز نیز نامیده می‌شود. این نوع کم‌خونی در اثر نبود هموگلوبین (پروتئین متصل به اکسیژن که مسئول تغذیه‌ی بافت‌های بدن با اکسیژن است) ایجاد می‌شود. هموگلوبین در اریتروسیت یا همان گلبول‌های قرمز خون یافت می‌شود. کم بودن تعداد گلبول‌های قرمز، عامل اصلی کم‌خونی هیپوکرومیک به‌شمار می‌رود.

اگر نارسایی حاد لوله کلیه رخ دهد، در اثر آسیب‌دیدگی ابتدای لوله کلیه، اریتروپویتین یعنی همان هورمونی که به سلول‌های بنیادی خون‌ساز در مغز استخوان اطلاع می‌دهد که سلول‌ها را گلبول‌های قرمز تبدیل نمایند دیگر وجود نخواهد داشت. ابتدای لوله کلیوی، ناحیه‌ای است که در آن، هماتوکریت یا همان توده‌ی گلبول‌های قرمز به‌وسیله‌ی کلیه‌ها تولید می‌شود. می‌توان این‌گونه استدلال کرد که اگر سطح هماتوکریت در اثر مرگ بافت لوله کلیه، به‌درستی احساس نشود، علامتی که به‌صورت طبیعی برای تولید اریتروپوئیتین به هزارتوی قشری [۵] فرستاده می‌شود بعید است اتفاق بیفتد. نبود این هورمون، مانع از ساخته‌شدن اریتروسیت‌های جدید شده و این نیز به نوبه‌ی خود منجر به کاهش سطح هموگلوبین خواهد شد. فردی که دچار این معضل شود ظاهری خاکستری‌رنگ پیدا می‌کند که گاه گفته می‌شود رنگش به سبزی گراییده است.

گفته شده [امام] حسن [ع] خون استفراغ کرده است. این امر شناخته شده که اثرات خورنده کالومل بر روی لوله گوارشی موجب آسیب و تحریک مری می‌شوند. متون برجامانده هم‌چنین می‌گویند که ایشان، کبد خود را استفراغ کرده است. کبد واژه‌ای عربی هم به‌معنی جگر و هم به‌معنی درون است. اگر مری زخم شود باید انتظار مقداری خونریزی را داشت. وقتی این خون به معده برسد تجزیه شده و می‌تواند لخته ببندد. این امر اغلب موجب استفراغ ماده‌ای می‌شود که ظاهری شبیه به تفاله قهوه دارد. این استفراغ خون، هماتمسیس نامیده می‌شود و معمولاً در اثر التهاب مری، زخم‌های دارای خونریزی و برخی سرطان‌ها بروز می‌کند. با توجه به این‌که آگاهی از بدن انسان در قرن هفتم میلادی به اندازه‌ی امروز نبود از تعبیر عربی عوامانه‌ی کبد برای اشاره به لخته‌های خونی استفراغ‌شده، استفاده شده است. در واقع در برخی از مناطق روستایی جهان عرب هم‌چنان گفته می‌شود: «جگرم پاره و تکه‌تکه شد.» (کبدی متقطعه) در چند متن قدیمی آمده که [امام] حسن [برای تفهیم به دیگران] گفته که قطعات کبدش را دارد استفراغ می‌کند. این قطعات می‌توانسته‌اند خون‌های لخته‌شده در جریان استفراغ باشند که به‌خاطر رنگ و بافت شبیه به تفاله قهوه، به قطعات کبد یا اندام‌های داخلی شباهت داشته‌اند.

آسیب کبدی یکی دیگر از آثار ذکرشده‌ی مسمومیّت جیوه‌ای ناشی از مصرف کالومل است که در اثر رسوب توده‌های جیوه در سیستم وریدی پورتال کبدی اتفاق می‌افتد. کبد، ارگانی برای تصفیه و دارای مویرگ‌هایی سینوسی است. این نوع مویرگی، بزرگ‌ترین روزنه‌ها را دارد و تنها نوعی است که اجازه‌ی تبادل گلبول‌های قرمز خون از طریق منافذشان را می‌دهد. گلبول‌های قرمز خون از طریق پیوند سولفوهیدریل به اتصال به ماده خورنده کلراید جیوه HgCl_۲ حساسیّت نشان می‌دهند. ماده خورنده کلراید جیوه از طریق خون نیز قابل انتقال است. کبد یکی از نقاطی است که در آن گلبول‌های قرمز وقتی آسیب ببینند نابود می‌شوند. این اجازه می‌دهد رسوب جیوه بیش از تصفیه خون صرف صورت بگیرد. کالومل آبی بلعیده‌شده به‌وسیله‌ی بدن انسان به ماده خورنده کلراید جیوه تبدیل می‌شود که مشخص شده اثرات آسیب‌زای بیشتری نسبت به کالومل صرف دارد. پس از بلع، کالومل آبی Hg_۲Cl_۲ از طریق اکسیداسیون در اسید هیدروکلریک درون معده، به ماده خورنده کلراید جیوه HgCl_۲ تبدیل می‌شود. این واکنش که با معادله ۱ نشان داده می‌شود تکمیل می‌شود. ثابت تعادل محاسبه‌شده برای آن در دمای عادی بدن انسان یعنی ۳۷ درجه برابر است با: ….

معادله شماره ۱

2Hg_۲Cl_۲(aq)+4HCl(aq)+O_۲(g)  →  4HgCl_۲(aq)+2H_۲O(l)

بلع کالومل به درون بافت‌های بدن در مقادیر زیاد دیده نمی‌شود، اما همین مقدار نیز کافی است تا نوعی از کم‌خونی را که به آن اشاره شد ایجاد نماید. اعتقاد بر این است اثرات ماده خورنده جیوه کلراید مانند زخم روده به‌خاطر از بین رفتن موانع مراقبتی مانند غشاهای مخاطی که قبل از آسیب مانع از بلع می‌شوند، منجر به افزایش ماده بلع‌شده گردند. با در نظر گرفتن این نکته که در متون قدیمی ادعا شده [امام] حسن [ع] حداقل سه بار مسموم شده است، اگر مسمومیّت اولیه باعث این آسیب شده باشد، مسمومیت‌های بعدی باعث بلع مقدار بیشتری کالومل یا همان ماده خورنده و از این‌رو تجمع بیشتر جیوه در بافت‌ها شده‌اند.

در قرون بعد مثلاً وقتی در پایان قرن پانزدهم، سفلیس در اروپا شیوع یافت، کالومل به‌صورت عادی به‌عنوان دارو مصرف می‌شد. در این‌صورت چرا کالومل موجود در نوشیدنی [امام] حسن [ع]، کُشنده عمل کرده است؟

۱. تعداد دقیق دفعات مسمومیّت وی در تاریخ ذکر نشده است. طبق برخی متون، وی پس از آخرین مسمومیّت گفته که سه بار مسموم شده اما در برخی متون، دفعات مسمومیّت به نقل از وی چهار بار ذکر شده است. اگر نقل چهار بار درست باشد دفعات مسمومیت بیشتر از مقداری بوده که فرد بتواند زنده بماند.

۲. طبق یکی از متون، آخرین مورد مسمومیت زمانی صورت گرفته که وی پس از یک روز گرم، داشته روزه خود را افطار می‌کرده است. اگر این نقل درست باشد طبیعتاً این نتیجه حاصل خواهد شد که وی مقدار زیادی نوشیدنی حاوی کالومل آبی را مصرف کرده که طبق معادله ۱ در معده‌ی انسان به‌صورت کامل به ماده خورنده جیوه کلراید تبدیل می‌شود.

۳. همین معادله یونی خالص شبیه به معادله ۱ یعنی معادله شماره ۲ را می‌توان برای واکنش بین اسیدها در نوشیدنی غیرالکلی بلعیده‌شده و کالومل آبی موجود در این نوشیدنی نوشت. حاصل این واکنش، جیوه موجود در کلراید اسید خورنده است. دو نمونه از نوشیدنی‌های غیرالکلی عربی رایج در قرن هفتم میلادی عبارتند از آب عسل و دوغ که هردو حاوی اسید هستند.

معادله شماره ۲

2Hg_۲^۲+(aq)+4H⁺(aq)+O_۲(g)  →  4Hg^۲+(aq)+2H_۲O(l)

طبق واکنش معادله شماره ۲، [امام] حسن [ع] مقداری یون جیوه آبی را به‌علاوه کالومل آبی بلعیده است که طبق معادله ۱ بعداً در معده به کلراید جیوه خورنده تبدیل می‌شود.

۴. این امکان وجود دارد که کالومل معدنی ترکیب‌شده با این نوشیدنی به‌صورت طبیعی حاوی برخی مواد سمّی دیگر نیز باشد.

نتیجه‌گیری

مستندات مربوط به سبز شدن رنگ پوست که می‌توانسته در اثر نارسایی حاد کلیوی باشد و همزمان استفراغ خون و ظاهراً لخته خونی، مسلّماً با مسمومیّت در اثر کالومل هم‌خوانی دارند. کالومل معدنی می‌تواند به‌صورت پوسته طلایی زردرنگ ظاهر شود که در حالت جامد پودری، با براده‌های طلا (که در برخی متون در مورد سم استفاده‌شده به آن اشاره شده است) اشتباه گرفته می‌شود. آثار سم بر روی کنیز آزادشده‌ی [امام] حسن [ع] نشان می‌دهند که در زمان مرگ [شهادت] وی، هردو نفر که مقیم یک خانه بوده‌اند از یک بیماری رنج می‌برده‌اند. این امر در کنار چند سند تاریخی، انگشت اتهام را به سوی جعده همسر [امام] حسن [ع] به‌عنوان متهم ردیف اول نشانه می‌رود.

تعداد قابل توجهی از معادن جیوه حاوی کالومل در غرب ترکیه امروزی وجود دارند. در زمان رحلت [امام] حسن [ع]، این منطقه در قلب امپراتوری بیزانس قرار داشته است. خلیفه به‌دنبال آن بود که پسرش را جانشین خود کند. (او در زمان مرگ خود، این کار را انجام داده و از مردم برای پسرش بیعت گرفته بود) [امام] حسن [ع] مزاحم چنین هدفی بود، چرا که با خلیفه شرط کرده بود که حق ندارد جانشینی برای خود تعیین نماید. همان‌طور که اغلب در خاندان‌های سیاسی رخ می‌دهد، مصلحت در اقدام به ترور بوده است. گزارش‌های مربوط به درخواست خلیفه از امپراتور بیزانس برای یک نوشیدنی سمّی که در قالب یک نامه صورت پذیرفت، به‌وضوح نشان از قصد وی برای اجرای چنین توطئه‌ای دارد. این گزارش‌ها نشان می‌دهند که امپراتور نیز در نهایت با این خواسته موافقت کرده است.

این واقعیت که نه کالبدشکافی و نه تحقیق قانونی به‌وسیله‌ی مقامات آن زمان صورت نپذیرفته است، مانع از بررسی اسناد به‌جامانده از شاهدان عینی نمی‌شود. حقایق کانی‌شناختی، پزشکی و شیمیایی از این فرضیه حمایت می‌کنند که مرگ [امام] حسن [ع] در اثر مسمومیت با کلراید جیوه کالومل صورت گرفته است. این فرضیه‌ی کالبدشناسانه با این انگاره‌ی تاریخی ذکرشده در مستندات تاریخی انطباق دارد که می‌گوید: [امام] حسن [ع] به‌وسیله‌ی جعده، به تحریک خلیفه و با مشارکت امپراتور بیزانس مسموم شده است.

اندیشکده مطالعات یهود

متن مقاله به زبان اصلی:

https://journals.sagepub.com/doi/epub/10.1177/0025802415601456

پی‌نوشت‌ها:

[۱] Nicole Burke, Mitchell Golas, Cyrus L. Raafat, Aliyar Mousavi
[۲] mineral calomel

[۳] این مطلب تحت تأثیر شایعاتی است که ادعا می‌کنند امام حسن (ع) دائماً با زنان مختلف ازدواج می‌کرد و سپس آن‌ها را طلاق می‌داد! برای نقد این شایعات بنگرید به: اینجا

[۴] Aquachem and PHREEQCi
[۵] cortical labyrinth

««« پایان »»»

آشنایی با رنگ‌های به‌کار رفته در مقاله‌ی فوق:

رنگ آبی برای تأکید بر کلمات کلیدی است.
رنگ قهوه‌ای برای نقل‌قول استفاده می‌شود.
رنگ بنفش در تیترهای اصلی استفاده شده.
رنگ قرمز برای لینک‌دادن استفاده شده.

امام حسن ، امام حسن ، امام حسن

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …

امام حسن ، امام حسن ، امام حسن