ناتان روچیلد و دربار بریتانیا (۲)

(از سری مقالات یهودیان، انگلیسی‌‏ها و آغاز عصر نو) روچیلد و دربار بریتانیا

میراث پیوند با زرسالاران یهودی از طریق دیگری نیز به خاندان سلطنتی انگلیس انتقال یافته است: خاندان دوک‌های ساکسونی (۴۲).
همسر ادوارد اگوستوس، پسر جرج سوم که دوک کنت (۴۳) لقب داشت، از خاندان دوک‌های ساکسونی بود. او مادر ملکه ویکتوریا است.
ملکه ویکتوریا نیز با پسر دایی‌اش، پرنس آلبرت ساکس – کوبورگ – گوتا (۴۴) (۱۸۱۹-۱۸۶۱)، ازدواج کرد. بدین‌سان، از زمان سلطنت ادوارد هفتم، پسر آلبرت و ویکتوریا، این خویشاوندی منجر به انتقال سلطنت انگلستان به خاندان دوک‌های ساکسونی شد.
در زمان سلطنت ادوارد هفتم، اعضای خاندان سلطنتی انگلیس همچنان حکومت منطقه ساکسونی آلمان را به دست داشتند: یکی از برادران ادوارد هفتم، آلفرد دوک ادینبورگ (۴۵) (۱۸۴۴-۱۹۰۰)، از سال ۱۸۹۳ گرانددوک ساکس کوبورگ بود. آلفرد تنها داماد آلکساندر دوم، تزار روسیه (۱۸۵۵-۱۸۸۱)، است. (۴۶) پس از آلفرد، برادرزاده‌اش چارلز ادوارد در این سمت جای گرفت. در نوامبر ۱۹۱۸ حکومت خاندان فوق بر ساکس کوبورگ به پایان رسید. (۴۷)
درباره پیشینه پیوند زرسالاران یهودی با شاخه‌های متنوع خاندان دوک‌های ساکسونی پیشتر سخن گفته‌ایم. در اینجا تنها به نقش بهرند لهمن در دربار فردریک اگوستوس ساکسونی می‌پردازیم:
بهرند لهمن (۴۸) (۱۶۶۱-۱۷۳۰)، که نام یهودی او یساخر برمن (۴۹) است، صراف بزرگ شهر درسدن، (۵۰) مقر دوک‌های ساکسونی، بود. او خویشاوند لفمن بهرندز، یهودی دربار هانوور، و باجناق یوناس مه‌یر (۵۱) صراف نامدار درسدن، است. نام بهرند لهمن به دلیل نقشی که در صعود فردریک اگوستوس (۱۶۷۰-۱۷۳۳)، دوک ساکسونی، به پادشاهی لهستان ایفا کرد، در تاریخ اروپا ماندگار است.
فردریک اگوستوس مردی درشت‌اندام، بسیار زورمند، حریص، پرخور و شهوتران بود و به دلیل این خصال به اگوستوس قوی (۵۲) شهرت داشت. او در عین حال به شدت خودخواه و جاه‌طلب بود. (۵۳) اگوستوس پس از مرگ برادرش در سال ۱۶۹۴ با نام فردریک اگوستوس اول حکمران ساکسونی شد ولی این نیز او را ارضاء نکرد. اگوستوس سخت در آرزوی دستیابی به پادشاهی لهستان بود و این انگیزه‌ای شد برای آغاز تحرکات گسترده شبکه الیگارشی یهودی منطقه. در این تکاپو، بهرند لهمن نقش اصلی را به دست داشت.

به ‏نوشته دایرةالمعارف یهود، بهرند لهمن پشتیبانی مالی (و قاعدتاً اطلاعاتی) از این طرح را به دست گرفت. او بین دو تا پنج میلیون گولدن خرج کرد و با تطمیع و رشوه توانست نظر اشراف لهستان را به پادشاهی اگوستوس جلب کند. لهمن در این تکاپو از حمایت مالی لفمن بهرندز برخوردار بود. روشن است که لهمن و بهرندز از حمایت سیاسی و مالی ساموئل اوپنهایمر – قیصر یهود – و سامسون ورتیمر زرسالاران بزرگ دربار وین، برخوردار بودند.
بدین‌سان، در سال ۱۶۹۷ فردریک اگوستوس ساکسونی با نام اگوستوس دوم پادشاه لهستان شد. کمی بعد لهمن در شهر هالبرشتات اقامت گزید و به عنوان مشاور پادشاه به چهره قدرتمند این سرزمین بدل گردید. رابطه اگوستوس با بهرند لهمن چنان صمیمانه بود که گفته می‌شود برای راضی کردن لهمن به تراشیدن ریشش مبلغ ۵۰۰۰ تالر به وی داد و سپس با دست خود ریش او را تراشید.
لهمن کارگزار دیپلماتیک و پیمانکار نظامی پادشاه لهستان نیز بود. او جواهرات و سنگ‌‏های قیمتی مورد نیاز پادشاه و معشوقه‌هایش را در مقیاس وسیع تأمین می‌کرد و طلا و نقره مورد نیاز ضرابخانه دولتی را وارد می‌نمود. او به حکمرانان هانوور و برونسویک وام‌های کلانی پرداخت کرد و با دربار پروس نیز رابطه نزدیک مالی و دیپلماتیک داشت.
بهرند لهمن در هالبرشتات زندگی شاهانه‌ای داشت؛ املاک پهناوری در سراسر لهستان در تملک او بود و شبکه‌ کارگزارانش در شهرهای هانوور، درسدن، وین، هامبورگ و آمستردام مستقر بودند. (۵۴) به دلیل اقتدار لهمن، گروه کثیری از یهودیان در دربار اگوستوس گرد آمدند و پادشاه لهستان مبالغ هنگفتی به آنان بدهکار شد. یک نمونه دانیل آبنسور است که نماینده سیاسی دربار لهستان در هامبورگ بود. (۵۵)
مورخین دوران سلطنت اگوستوس را از فاجعه‌بارترین ادوار تاریخ لهستان می‌دانند. اگوستوس کوشید تا با تحمیل اقتدار خویش بر اشراف این کشور سلطنت مطلقه خود را مستقر سازد. او با پطر کبیر، تزار روسیه، متحد شد و از سال ۱۶۹۹ به جنگ با سوئد پرداخت. این جنگ به خلع او از سلطنت در سال ۱۷۰۴ انجامید. معهذا، با پیروزی روسیه بر سوئد (۱۷۰۹) وی بار دیگر به سلطنت بازگردانیده شد. ستمگری‏‌های اگوستوس و دستیاران یهودی‌اش در سال ۱۷۲۰ یکی از گسترده‌ترین قیام‌های دهقانی شرق اروپا، قیام هایداماک‌ها را پدید ساخت. (۵۶)

تنها وارث مشروع او فردریک اگوستوس دوم است که در سال ۱۷۳۳ دوک ساکسونی و در سال ۱۷۳۶ با نام اگوستوس سوم پادشاه لهستان شد و تا زمان مرگ (۱۷۶۳) در این سمت بود.
از اگوستوس دوم فرزندان نامشروع فراوانی نیز بر جای ماند که معروفترین آنان موریس دو ساکس (۵۷) (۱۶۹۷-۱۷۵۰)، سردار نامدار فرانسوی، است. (۵۸) موریس دو ساکس فرماندهی برخی از جنگ‌‏های پیروزمندانه فرانسه را به دست داشت و از سوی لویی پانزدهم، پادشاه فرانسه، به درجه مارشالی رسید. او نیز چون پدر عیاش و زنباره بود. ژرژ ساند (۵۹) (بارونس دودوان، ۱۸۰۴-۱۸۷۶)، بانوی نویسنده فرانسوی، از تبار او و یکی از معشوقه‌هایش است. (۶۰)
پیوند زرسالاران یهودی با دربار انگلیس تا زمان ورود ناتان روچیلد به انگلستان بطور مستمر تداوم داشت و پیش از ناتان، آبراهام گلداسمید بانکدار خاندان سلطنتی بریتانیا بود. (۶۱) بنابراین، ورود ناتان مایر روچیلد به دربار بریتانیا نه یک حادثه جدید و نامتعارف در تاریخ دربار بریتانیا بلکه تداوم یک سنت دیرین خانوادگی بود. به علاوه، توجه کنیم که اعضای خاندان کوهن، خانواده همسر ناتان روچیلد، از اواخر سده هفدهم با دربار هانوور در آلمان پیوند فعال داشتند. و نیز توجه کنیم که جرج سوم و پسرش خویشاوند نزدیک و مشتریان اصلی بردگان نظامی ویلیام هسه کاسل بودند و قطعاً از این طریق از دیرباز مایر آمشل روچیلد و پسرانش، به ‏ویژه ناتان، را می‌شناختند.
در دهه ۱۸۲۰ جان هریس در کنار ولینگتون، یکی از رهبران جناح توری (حزب محافظه‌کار) به شمار می‌رفت و چون ولینگتون “از نزدیک‌ترین دوستان” ناتان بود. (۶۲)
در اکتبر ۱۸۱۶، با پایان یافتن تعهدات بریتانیا در قبال متحدینش، مسئولیت هریس به عنوان کمیسر کل وزارت خزانه‌داری بریتانیا به پایان رسید. او در سال ۱۸۲۳ دبیر مالی وزارت خزانه‌داری شد. به ‏نوشته دیویس، در این دوران نیز هریس از “موقعیتی استراتژیک” برای روچیلدها برخوردار بود زیرا مسئولیت به کار انداختن سرمایه‌های جرج چهارم را به دست داشت. کمی پس از انتصاب هریس در سمت فوق، در دسامبر ۱۸۲۳ جرج چهارم مبلغ ۱۲۵ هزار پوند از بنیاد روچیلد فرانکفورت قرض کرد و ناتان به عنوان دلال این معامله مورد تقدیر مقامات وزارت خزانه‌داری انگلیس قرار گرفت. ریچارد دیویس “پیشینه هریس” را “رازآلود” می‌داند و می‌افزاید که در دهه ۱۸۲۰ وی در دسیسه‌های مالی دربار جرج چهارم نقش مهمی داشت. (۶۳)

جرج چهارم (۱۷۶۲-۱۸۳۰)، به سان پدرش، از دوران ولیعهدی پیوند نزدیک با یهودیان و الیگارشی مستعمراتی بریتانیا داشت. جرج سوم در ده ساله پایانی سلطنتش بیمار بود. بدین‌سان، از سال ۱۸۱۱ ولیعهد به عنوان نایب‌السلطنه زمام امور را به دست گرفت و سرانجام با مرگ پدر در سال ۱۸۲۰ رسماً به سلطنت رسید.
آغاز نیابت‌سلطنت جرج دقیقاً مقارن با آغاز عملیات مالی – اطلاعاتی ناتان روچیلد و جان هریس در اروپای قاره و نیز مقارن با بهبود مجدد روابط ایران و انگلیس و خروج هیئت فرانسوی از ایران، اعاده اقتدار خاندان قوام شیرازی، مأموریت سِر گور اوزلی در ایران، جنگ اول ایران و روسیه و انعقاد معاهده گلستان است. جنگ‌ دوم ایران و روسیه و انعقاد معاهده ترکمن‌چای و قتل گریبایدوف نیز همزمان با دوران سلطنت جرج چهارم رخ داد. سلطنت جرج چهارم با استقرار آرتور ولزلی (ولینگتون) در رأس دولت بریتانیا به پایان می‌رسد.
جرج چهارم از جوانی به هرزگی شهرت داشت. روش زندگی او ناستوده بود و ولگردی‏‌هایش مورد نفرت مردم. در ابتدا معشوقه‌ای به ‏نام ماری رابینسون (۶۴) داشت که هنرپیشه تئاتر بود. سپس عاشق بیوه‌زنی کاتولیک به‏ نام ماریا فیتزهربرت (۶۵) شد و مخفیانه با او ازدواج کرد. جرج در سال ۱۷۹۵ رسماً با دختر عمه‌اش، کارولین دختر دوک برونسویک (۶۶) ازدواج کرد. جرج برای مراسم ازدواج با کارولین جشنی باشکوه و کم‌نظیر گرفت که ۲۷ هزار پوند خرج آن شد. کمی پس از ازدواج، جرج و کارولین از هم جدا شدند. شارلوت، همسر لئوپولد ساکس کوبورگ پادشاه بعدی بلژیک، حاصل این وصلت است.
کارولین در سال ۱۸۱۳ از انگلستان خارج شد، ابتدا در آلمان و سپس در ایتالیا اقامت گزید و در واکنش به رفتار شوهرش زندگی آلوده‌ای در پیش گرفت. هرزگی‌های او تا بدان حد موهن بود که دولت انگلیس برای کنترل زندگی او گروهی از مأموران مخفی خود را به ایتالیا اعزام کرد. در ۲۹ ژانویه سال ۱۸۲۰ جرج سوم درگذشت. کارولین، که اینک به عنوان زنی فاسد شهره خاص و عام بود، بناگاه به انگلستان بازگشت و به عنوان ملکه مصرانه خواستار شرکت در مراسم تاجگذاری جرج چهارم شد. جرج نپذیرفت و به اتهام زنای محصنه درخواست طلاق کرد. کشمکش میان این دو بالا گرفت. کارولین حتی کوشید به زور وارد محل برگزاری مراسم تاجگذاری شود ولی موفق نشد. او یک ماه بعد (ژوئیه ۱۸۱۲) در ۴۷ سالگی درگذشت. (۶۷) کاملاً محتمل است که به دستور جرج چهارم مخفیانه به قتل رسیده باشد.

جرج چهارم دائم‌الخمر بود و در سال‏‌های پایانی زندگی‌اش تنها شب‌ها وزرا را به حضور می‌پذیرفت. (۶۸) زندگی آلوده جرج سرانجام او را به شدت بیمار کرد تا بدان‌جا که تنها به کمک پزشکان قادر به ادامه زندگی بود. از سال ۱۸۲۲ وی بطور کامل بر پزشک معالجش، سِر ویلیام نایتون (۶۹) متکی شد.
دکتر نایتون تنها پزشک پادشاه انگلستان نبود، محرم و کارگزار او در امور خصوصی‌اش نیز به شمار می‌رفت. طبق اسناد موجود، نایتون به دستور جرج به حساب سرمایه‌های او در نزد ناتان روچیلد نیز رسیدگی می‌کرد. (۷۰) بدین‌سان، در پیرامون پادشاه بیمار انگلستان حلقه‌ای سه نفره -مرکب از ناتان روچیلد، جان هریس و دکتر ویلیام نایتون- شکل گرفت و به کانونی بسیار متنفذ و فعال در تکاپوهای مالی و سیاسی بدل شد.
نقش مرموز و پس پرده ناتان روچیلد و دکتر نایتون در دربار جرج چهارم موضوع یکی از معروف‌ترین کاریکاتورهای جرج کروکشانک (۷۱) (۱۷۹۲-۱۸۷۸)، کاریکاتوریست نامدار انگلیسی، به ‏نام یهودی و دکتر است. (۷۲)

پیوند ناتان روچیلد با خاندان سلطنتی بریتانیا به جرج چهارم محدود نبود. ناتان بانکدار شخصی سایر پسران جرج سوم، به‏ ویژه ادوارد اگوستوس (دوک کنت)، نیز بود. این دوک کنت، به سان برادرش جرج چهارم، به شدت هرزه و ولخرج بود و به این دلیل در زمان مرگ (۱۸۲۰) بدهی سنگینی برجای گذارد که بعدها (۱۸۳۹) دخترش، ملکه ویکتوریا آن را پرداخت. (۷۳)
پس از مرگ دوک کنت، رابطه ناتان با خانواده او ادامه یافت و از جمله برای صبحانه بیوه او، مادر ویکتوریا، بطور منظم از فرانکفورت شکلات‌های مخصوص وارد می‌کرد. (۷۴)
بدین‌سان، در زمان سلطنت ویکتوریا، روچیلدها بانکداران شخصی ملکه ویکتوریا و همسرش، پرنس آلبرت، نیز بودند. در این دوران تمامی نامه‌های محرمانه ملکه انگلیس به آلمان از طریق روچیلدها ارسال می‌شد زیرا به‏ زعم ویکتوریا این پستی “کاملاً بی‌خطر و بسیار سریع” بود. (۷۵)
هرزگی و فساد اخلاقی و مالی سیره معمول تمامی پسران جرج سوم بود. دوک کلارنس (۷۶) سومین پسر جرج سوم که پس از مرگ برادرش با نام ویلیام چهارم به سلطنت رسید (۱۸۳۰-۱۸۳۷)، نیز هرزه و بدنام بود. او، که از صمیمی‌ترین دوستان دریاسالار نلسون بود، به مدت ۲۰ سال با هنرپیشه‌ای به ‏نام دوروتی جردن (۷۷) زندگی کرد و از او صاحب ده فرزند نامشروع شد. (۷۸) آنتونی الفری می‌نویسد:

عموهای زشت‌کردار ویکتوریا، به ‏رغم تمامی شرارت‌های آشکارشان، [در برخورد به یهودیان] فاقد تعصب بودند. آنان با میل و رغبت با جامعه یهودیان معاشرت می‌کردند. دوک ساسکس (۷۹) کتابخانه‌ای باشکوه از کتب عبری برپا کرد. او بهمراه برادرانش – دوک کمبرلند (۸۰) و دوک کمبریج (۸۱) – در کنار آبراهام گلداسمید، دوست دریاسالار نلسون و حامی مالی لیدی هامیلتون (۸۲) در کنیسه‌ها حضور می‌یافت. دوک کمبریج، لردهای تابع خود را به ‏رغم میل‌شان ترغیب می‌کرد که آخرین موانع انتخاب یهودیان به عضویت انجمن‌‏های شهر را رفع کنند. (۸۳)

این دوک کمبرلند (۱۷۷۱-۱۸۵۱)، که نام اصلی‌اش ارنست اگوستوس است، پنجمین پسر جرج سوم است. او نیز به بدکاری و هرزگی شهره بود و به عنوان یکی از مرتجع‌ترین چهره‌های سیاست انگلستان شناخته می‌‏شد. دوک کمبرلند در سال ۱۸۳۷ پادشاه هانوور شد و در دوران سلطنت بر این سرزمین نام نیکی از خود به یادگار ننهاد. (۸۴)
ناتان روچیلد از سال ۱۸۱۶ بانکدار شخصی لئوپولد (۱۷۹۰-۱۸۶۵)، پادشاه بعدی بلژیک، نیز بود. (۸۵)

لئوپولد به خاندان آلمانی دوک‌های ساکسونی تعلق دارد. برادر ارنست اول، شاه ساکسونی، برادر زن دوک کنت و دایی ملکه ویکتوریا است. (۸۶)
لئوپولد در جنگ‌‏های ناپلئونی به عنوان ژنرال ارتش روسیه شرکت داشت، سپس در انگلستان مقیم شد و دوک کندال (۸۷) لقب گرفت. او در سال ۱۸۱۶ با شارلوت، دختر جرج چهارم و کارولین برونسویک ازدواج کرد ولی همسرش یک سال بعد درگذشت.
داماد ناکام به اقامت خود در انگلستان ادامه داد، از سوی پادشاه انگلیس به وی درجه فیلدمارشالی اعطا شد و به عضویت شورای خصوصی مشاورین پادشاه منصوب شد. (۸۸) او سرانجام با حمایت دربار بریتانیا و لویی فیلیپ، پادشاه فرانسه، در ۴ ژوئن ۱۸۳۱ به عنوان پادشاه بلژیک زمام امور این کشور را به دست گرفت و خاندان سلطنتی کنونی بلژیک را بنیان نهاد.
او، که اینک لئوپولد اول نامیده می‌شد، در اوت ۱۸۳۲ با دختر لویی فیلیپ ازدواج کرد. یکی از پسران این دو به ‏نام لئوپولد دوم پادشاه بعدی بلژیک (۱۸۶۵-۱۹۰۹) است. پسر دیگر به ‏نام فیلیپ، کنت فلاندرز، (۸۹) با خاندان هوهن‌زولرن (پروس) وصلت کرد. او پدر آلبرت اول، پادشاه بلژیک (۱۹۰۹-۱۹۳۴) است. شارلوت (کارلوتا)، تنها دختر لئوپولد اول، به همسری ماکزیمیلیان، امپراتور نگونبخت مکزیک، درآمد و سرنوشتی تراژیک یافت. (۹۰)
لئوپولد اول از طریق غارت وحشیانه مستعمرات به انباشت ثروت شخصی خود پرداخت و پسرش، لئوپولد دوم نیز راه پدر را ادامه داد. لئوپولد دوم، که با الیگارشی مستعمراتی انگلیس پیوند استوار داشت، از دوران ولیعهدی در عملیات غارتگرانه در قاره آفریقا فعال بود. او در دوران سلطنت به توسعه‌طلبی در قاره آفریقا پرداخت و در سال ۱۸۸۵ سرزمین کنگو را تصرف کرد. او این سرزمین را مِلک شخصی خود اعلام کرد، نام آن را دولت آزاد کنگو نهاد و با قساوتی کم‌نظیر به اداره آن پرداخت.
اعضای خاندان سلطنتی بلژیک در مشارکت با زرسالاران یهودی در سده بیستم نیز مقام خود را محفوظ داشته و ثروت خود را انبوه‌تر ساخته‌اند. این خاندان امروزه از برجسته‌ترین اعضای الیگارشی زرسالار معاصر به شمار می‌رود. ریچارد دیویس پیوند روچیلدها با لئوپولد را بسیار سودمند می‌داند. (۹۱)
روچیلدها با بارون استوکمار نیز نزدیک‌ترین روابط را داشتند.
کریستین فردریش استوکمار (۹۲) (۱۷۸۷-۱۸۶۳) در جنگ‌‏های ناپلئونی به عنوان پزشک شرکت داشت و در سال ۱۸۱۶ طبیب شخصی لئوپولد شد. او علاوه بر طبابت، به سان دکتر نایتون، منشی و مشاور سیاسی لئوپولد نیز بود. پس از صعود لئوپولد به سلطنت بلژیک به استوکمار عنوان بارونی اعطا شد. او اینک نزدیک‌ترین فرد به پادشاه بلژیک و مرد قدرتمند این سرزمین به شمار می‌رفت. بارون استوکمار، که از دوستان صمیمی ویکتوریا و همسرش، پرنس آلبرت (برادرزاده لئوپولد)، بود ارتباطات میان بلژیک و انگلستان را به عهده داشت. او از آغاز سلطنت ویکتوریا مشاور ملکه انگلیس نیز بود. (۹۳)

ادامه دارد…

قسمت قبلی این مقاله  ؛  قسمت بعدی این مقاله

پی‌نوشت‌ها:
42. بنگرید به: این مقاله
43. Duke of Kent / 44. Albert of Saxe-Coburg and Gotha / 45. Alfred, Duke of Edinburgh, Grand Duke of Saxe- Coburg
46. بنگرید به: تبارنامه مندرج در Sir Sidney Lee, King Edward VII, A Biography, London: Macmillan, 1925, vol. 1. روبروی صفحه ۸۱۰.
47. Americana, vol. 24, p. 324. / 48. Behrend Lehmann / 49. Issachar Bermann / 50. Dresden / 51. Jonas Meyer / 52. Augustus the Strong / 53. ibid, vol. 2, p. 691. / 54. Judaica, vol. 10, pp.1579-1580.
55. این مقاله
56. بنگرید به: این مقاله
57. Maurice de Saxe / 58. Americana, vol. 2, p. 691. / 59. George Sand (Amandine Aurore Lucie Dupin, Baroness Dudevant) / 60. ibid, vol. 24, pp. 218, 323.
61. این مقاله
62. Davis, ibid, p. 67. / 63. ibid, pp. 40-41. / 64. Mary Robinson / 65. Maria Fitzherbert / 66. Caroline of Brunswick / 67. Americana, vol. 5, p. 695; vol. 12, pp. 511-512. / 68. ibid, vol. 12, p. 512. / 69. Sir William Knighton / 70. Davis, ibid, p. 41. / 71. George Cruikshank / 72. ibid, p. 43. / 73. Americana, vol. 28, p. 85. / 74. Davis, ibid, p. 39. / 75. Allfrey, ibid, p. 27. / 76. Duke of Clarence / 77. Dorothea Jordan / 78. Americana, vol. 28, p. 778. / 79. Duke of Sussex / 80. Duke of Cumberland / 81. Duke of Cambridge
82. Lady Hamilton (1761-1915) همسر سِر ویلیام هامیلتون و معشوقه دریاسالار نلسون.
83. Allfrey, ibid, pp.17-18. / 84. Americana, vol. 10, p. 554. / 85. Davis, ibid, p. 39.
86. بنگرید به: این مقاله
87. Duke of Kendal / 88. Emerson, ibid, vol. 2, p.184. / 89. Philippe, Count of Flanders
90. بنگرید به: مقاله‌ی «روچیلدها و تهاجم الیگارشی لندن (۲)» (بزودی در همین سایت)
91. Davis, ibid, p. 39. / 92. Christian Friedrich Stockmar / 93. Americana, vol. 25, p. 731; Davis, ibid, p. 39.

منبع: عبدالله شهبازی ؛ زرسالاران یهودی و پارسی استعمار بریتانیا و ایران، ج ۲، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چاپ دوم (پائیز ۱۳۹۰)

تنها با یک کلیک به کانال تلگرام اندیشکده مطالعات یهود بپیوندیم: