پُکر انگلیسی، مشروطه‌طلبی و سرمایه‌داری

ارتش سرّی روشنفکران (قسمت بیست‌وهفتم) اصلاحات انگلیسی
سیاستمداران عملگرا و دولت سرمایه‌داری (۳)

بازگشت تئوریسین‌های علوم سیاسی سکولار به ایران و انتشار نشریات مبلّغ لیبرال سرمایه‌داری، زمینه‌ی تجدیدنظرطلبی سیاسی را در ذهن برخی دولتمردان کلید زد. اگر عبدالکریم سروش در طیف موسوم به «روشنفکران دینی» یک تئوریسین مؤثر نامیده می‌شد، سعید حجاریان نیز در میان سیاستمداران چپ‌گرا نفوذی برتر داشت و آنچه پیشنهاد می‌کرد، محصول مهمترین پروژه عمرش بود.

او از ابتدای دهه ۱۳۷۰ طرح «نوسازی سیاسی جمهوری اسلامی» را در ذهن خود می‌پروراند؛ چنان‌که وقتی سال ۱۳۶۸ پس از پایان دوره محمد محمدی ری‌شهری در وزارت اطلاعات از سمت معاونت وزیر کناره گرفت، (۱) در پاییز ۱۳۷۰ به حلقه کیان با محوریت عبدالکریم سروش پیوست. او همگام با سروش هوادار جدی فرآیند «سکولاریزم سیاسی» و استقرار «دموکراسی انگلیسی» بود؛ هم از شاخص‌های «عرفی‌گرایی مدرن» دفاع می‌کرد و هم از ائتلاف «چپ‌های مسلمان» با «روشنفکران دینی». (۲)

در این جلسات محمد مجتهد شبستری، محسن سازگارا، محسن کدیور، ماشاءالله شمس‌الواعظین، رضا تهرانی، آرش نراقی، ابراهیم خلیفه‌سلطانی، علیرضا جلایی‌پور، حسینعلی قاضیان، مراد فرهادپور، سیدمرتضی مردیها و… شرکت می‌کردند. همچنین بخشی از نیروهای امنیتی چپ‌گرا مانند محسن امین‌زاده، عباس عبدی، محمدرضا تاجیک، علی ربیعی، علیرضا علوی‌تبار و… نیز در جمع آنان حضور می‌یافتند.

سعید حجاریان هوادار جدی فرآیند «سکولاریزم سیاسی» و استقرار «دموکراسی انگلیسی» بود!

سال ۱۳۷۲ حجاریان از این نیروها و اعضاء مرکزیت سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی برای اجرای طرحی جدید با عنوان «پروژه توسعه سیاسی» در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری (به ریاست سیدمحمد موسوی خوئینی‌ها) دعوت کرد و مسئولیت مستقیم آن را در کسوت معاون سیاسی مرکز برعهده گرفت. همدوش او و موسوی خوئینی‌ها ۷ چهره برجسته‌ی دیگر شامل بهزاد نبوی، عباس عبدی، محسن آرمین، هاشم آغاجری، علیرضا علوی‌تبار، عماد افروغ و محسن کدیور ترکیب شورای سیاستگذاری مرکز را می‌ساختند. (۳)

عبدی به سمت «معاون فرهنگی» مرکز منصوب شد و افروغ نیز که در دهه ۱۳۶۰ از اعضاء دفتر سیاسی سپاه پاسداران در شیراز به‌شمار می‌رفت، به‌تدریج پیوندهای نزدیکی با سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی یافت و سرانجام به سمت مدیریت «گروه اجتماعی» این مرکز رسید. کدیور نیز در رأس «معاونت اندیشه اسلامی» قرار گرفت، (۴) اما پشت صحنه‌ی این پروژه نفوذ تئوریسینی کم حاشیه به نام حسین بشیریه به چشم می‌خورد که سال ۱۳۶۱ با دکترای «تئوری سیاسی» از دانشگاه لیورپول انگلستان به تهران آمد و در مرکز ترجمه‌ی تئوری‌های «دموکراتیزاسیون» برای گذار از سنت به مدرنیته نشست؛ گرچه حجاریان می‌گفت به‌سبب حساسیت‌های عمومی نباید از واژه «دموکراتیزاسیون» به‌عنوان سرشناسه‌ی پروژه استفاده کرد. (۵)

پشت صحنه‌ی «پروژه نفوذ» تئوریسینی به‌نام حسین بشیریه به چشم می‌خورد که با دکترای «تئوری سیاسی» از دانشگاه لیورپول انگلستان به تهران آمد!

گزارش‌های پژوهشی مرکز مستقیماً روی میز رئیس‌جمهور هاشمی رفسنجانی قرار می‌گرفت و حاوی توصیه‌های راهبردی برای حاکمیت فرهنگِ سیاسی مدرن بر کشور بود. (۶) اغلب پیشنهادات این گروه در دوره اصلاحات به صحنه‌ی اجرا آمد. البته اکبر هاشمی رفسنجانی می‌گفت:

«آقای خاتمی تقریباً در مسیر سیاست‌های دوره‌ی مسئولیت من پیشرفت کردند. اگر من هم می‌خواستم ادامه دهم، به همین جاها می‌رسیدم.» (۷)

از دل حلقه کیان و حلقه مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، زمستان ۱۳۷۴ حلقه آئین شکل گرفت که سیدمحمد خاتمی و سعید حجاریان در مرکزیت آن قرار داشتند و کادر رهبری سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی مانند نبوی، تاج‌زاده، و آرمین در کنار هادی خانیکی، عباس عبدی، محمدتقی فاضل میبدی و محسن کدیور طیف اکثریت آن را تشکیل می‌دادند. (۸) آنان سال ۱۳۷۵ در زمره اعضاء کادر مرکزی ستاد انتخاباتی خاتمی با شعار «او آمد، پرده و پر بگشایید» درآمدند.

سه حلقه‌ی کیان، آئین و مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در پروژه «دموکراتیزاسیون» تحت نفوذ ایدئولوژی «عصر مدرن» و «نهضت روشنگری» بودند و اغلب اعضاء و مشاوران آن نیز یا از تئوری‌های انگلیسی تغذیه می‌کردند (۹) یا دانش‌آموختگان دانشگاه‌های انگلستان به شمار می‌رفتند.

عبدالکریم سروش در چلسی کالج لندن «فلسفه علم» آموخت و آن را با تکیه بر آراء سِر کارل پوپر در ایران رواج می‌داد. (۱۰) حسین بشیریه هم که سخت شیفته‌ی توماس هابز و ماکس وبر بود، دکترای «تئوری سیاسی» خود را از دانشگاه لیورپول انگلستان گرفت. (۱۱) محمدرضا تاجیک، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری و معاون آموزشی وزارت اطلاعات در دولت اصلاحات نیز سال ۱۳۷۲ در دانشگاه اسکس انگلستان درس «تحلیل گفتمانی» خواند (۱۲) یا حمیدرضا جلایی‌پور که در دهه ۱۳۶۰ معاون سیاسی – امنیتی استانداری کردستان بود، سال ۱۳۷۶ پس از گرفتن دکترای «جامعه‌شناسی سیاسی» از دانشگاه لندن به یکی از چهره‌های کلیدی اصلاحات بدل گشت و ناشر روزنامه‌های جامعه، طوس، نشاط و… شد. (۱۳)

حمیدرضا جلایی‌پور پس از گرفتن دکترای «جامعه‌شناسی سیاسی» از دانشگاه لندن به یکی از چهره‌های کلیدی اصلاحات بدل گشت و ناشر روزنامه‌های جامعه، طوس، نشاط و… شد!

حتی حسن روحانی که اکنون یکی از نزدیک‌ترین چهره‌ها به هاشمی رفسنجانی و خاتمی است، تحصیلات عالی خود را در کشور انگلستان گذراند [توضیح: این مطالب قبل از رياست‌جمهوری حسن روحانی و در زمان حیات هاشمی رفسنجانی نوشته شده.] یا شخص سید محمد خاتمی نیز به شدت شیفته ایدئولوگ‌های «انقلاب باشکوه» انگلیس مانند جان لاک بود و آنان را مظهر پیوند «دین‌داری و تجددخواهی» می‌نامید. (۱۴)

بسیاری از مسئولان میانی کشور یا فعالان سیاسی مانند جلایی‌پور که پیش‌تر رویکردهای ارزشی داشتند، با بورسیه‌های دولتی‌ای که وزیر علومِ هاشمی رفسنجانی به آنها داد، روانه‌ی انگلستان یا دیگر کشورهای اروپایی گشتند و بعدها در میانه‌ی دهه ۱۳۷۰، بخش مهمی از آنان در زمره حامیان «اصلاح‌طلبان سکولار» درآمدند. تخصیص این بورسیه‌ها برخلاف توصیه‌های راهبردی امام خمینی (ره) در حوزه آموزش عالی مدیریت شد و بخشی از زمینه‌های رشد «علوم انسانی سکولار» را در ایران تسهیل ساخت. (۱۵)

نه‌تنها سروش و بشیریه بخش مهمی از کنشگران سیاسی اصلاح‌طلب مانند سید محمد موسوی خوئینی‌ها، سید محمد خاتمی و سعید حجاریان را زیر چتر معرفتی‌شان داشتند، بلکه ابتدا در نیمه دهه ۱۳۶۰ و سپس از سال ۱۳۷۲ دو تئوری برجسته‌ی انگلیسی را به مثابه مبنای اصلاح‌طلبی برگزیدند: یکی تئوری «پلورالیسم دینی» و دیگری اندیشه‌ی «جامعه مدنی» که دو فیلسوف انلگیسی، یعنی جان هیک و جان کین از احیاگران آن در قرن بیستم به شمار می‌رفتند. (۱۶)

جان هیک و عبدالکریم سروش

جان کین و عبدالکریم سروش

برای همین آنان «انقلاب باشکوه انگلیس» را یگانه الگوی «مشروطیت» تلقی می‌کردند و برای رسیدن به این نقطه سعید حجاریان با صراحت از «مدل انگلیسی اصلاحات» دفاع می‌کرد، (۱۷) چنان‌که آن را «دموکراسی بدون مرگ» می‌دانست. بنابراین، وقتی در اولین گفت‌وگوی خود پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری پای میز مصاحبه با ماهنامه اطلاعات سیاسی – اقتصادی نشست، به صراحت تأکید کرد: «راه اصلاح‌طلبان برای دموکراتیزاسیونِ» حکومت ایران مبتنی بر تجربه‌های تاریخی و آموزه‌های معرفتی انگلیسی‌هاست:

این همان راهی است که «انگلستان» از قرن دوازدهم با «ماگنا کارتا» یا «منشور بزرگ» شروع کرد و کلمه کارتا، چارت و «مشروطیت» هم از همین‌جا مشتق شده است. (۱۸)

ادامه دارد…

قسمت قبلی این مقاله ؛ قسمت بعدی این مقاله

پی‌نوشت‌ها:

۱. حجاریان، سعید. برای تاریخ. چاپ سوم. تهران: نشر نی، ۱۳۷۶، صص ۲۴ – ۱۶.
2. حجاریان، سعید و مصطفی تاج‌زاده. «خاتمی و اصلاحات ایرانی». هفته‌نامه شهروند امروز، ص ۷۳.
3. حجاریان، سعید. برای تاریخ، صص ۲۴ – ۱۶.
4. حجاریان، سعید و مصطفی تاج‌زاده. «خاتمی و اصلاحات ایرانی»، ص ۷۳.
5. بارسقیان، سرگه. «طرحی از یک زندگی فکری». ماهنامه مهرنامه، دی ۱۳۸۶، شماره دوم، صفحه ۴۸.
6. حجاریان، سعید. برای تاریخ، صص ۱۹ – ۱۷.
7.«گفتگو با هاشمی رفسنجانی: من طرفدار دموکراسی هستم». مجله تایم، ۱۵ خرداد، ۱۳۸۴، ص ۳۰.
8. حجاریان، سعید و مصطفی تاج‌زاده، «خاتمی و اصلاحات ایرانی». هفته‌نامه شهروند امروز ، ۷۴.
9. شرح این بحث در کتاب شاه کلید انگلیسی (تاریخ اندیشه سیاسی معاصر – ۲) به قلم پیام فضلی‌نژاد توسط دفتر پژوهش‌های موسسه کیهان منتشر خواهد شد.
10. پیشین.
11. برای مطالعه زندگی و حرفه‌ی توماس هابز، نک: پیشین.
12. «تخمین‌ها و تدبیرها: درباره محمدرضا تاجیک». روزنامه ایران، ۱۸ دی ۱۳۸۴، شماره ۳۳۶۳، ص ۱۱.
13. برای دیدن فعالیت‌های دانشگاهی حمیدرضا جلایی‌پور، نک:
-لیست اعضاء هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی در: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران. تهران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ۱۳۹۰، ص ۶.
14. خاتمی، سیدمحمد. از دنیای شهر تا شهر دنیا (سیری در اندیشه سیاسی غرب). چاپ نهم. تهران: نشرنی، ۱۳۷۹، ص ۲۴۶-۲۴۵.
15. برای دیدن سخنان بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران پیرامون نحوه تحصیل دانشجویان در کشورهای خارجی، نک: صحیفه امام، جلد ۲۱، ص ۴۳۴. حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمایند: «دولت و ارتش باید کوشش کنند که دانشجویان متعهد را در کشورهایی که صنایع بزرگ پیشرفته را دارند و استعمار و استثمارگر نیستند بفرستند؛ و از فرستادن به امریکا و شوروی و کشورهای دیگر که در مسیر این دو قطب هستند احتراز کنند، مگر انشاءالله روزی برسد که این دو قدرت به اشتباه خود پی برند و در مسیر انسانیت و انسان‌دوستی و احترام به حقوق دیگران واقع شوند؛ یا انشاءالله مستضعفان جهان و ملتهای بیدار و مسلمانان متعهد، آنان را به جای خود نشانند. به امید چنین روزی.»
16. برای مطالعه کامل سفر این دو نظریه‌پرداز انگلیسی، نک: همین کتاب. بخش درآمد، «جاسوسان در تهران».
17. حجاریان، سعید. «تلاقی جمهوریت و مشروطیت» در: انتخاب نو (تحلیل‌هایی جامعه‌شناسانه از واقعه‌ی دوم خرداد). تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۷۷، ص ۴۸.
18. برای مشاهده‌ی بازنشر متن کامل این گفتگو، نک: پیشین.

منبع: پیام فضلی‌نژاد ، ارتش سری روشنفکران ، تهران: شرکت انتشارات کیهان.

اصلاحات انگلیسی ، اصلاحات انگلیسی

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …

اصلاحات انگلیسی ، اصلاحات انگلیسی