نقد و بررسی مجموعه فیلم‌های ماتریکس

چهار فیلمِ «ماتریکس» [The Matrix]، اثر برادران واچوفسکی (که امروزه خواهران واچوفسکی خوانده می‌شوند!) [۱] است. ماتریکس علاوه بر موفقیت چشم‌گیر در گیشه و فروش فوق‌العاده، از پُرطرفدارترین فیلم‌های تاریخ سینماست. [۲]

چپ: واچوفسکی‌ها قبل از تغییر جنسیّت (برادران واچوفسکی)
راست: واچوفسکی‌ها بعد از تغییر جنسیّت (خواهران واچوفسکی)

ماتریکس توانست با استفاده‌ی صحیح از جلوه‌های ویژه،‌ مخاطب عام را جذب خود کند. در عین حال، محتوای فلسفی ماتریکس به‌حدّی است که مقالات و کتب متعددی با موضوع «سینما و فلسفه»، به ماتریکس پرداخته‌اند. حتی کتابی با عنوان «ماتریکس و فلسفه» با نظارت پروفسور «ویلیام اروین» [۳]، استاد فلسفه امریکایی، نوشته شده است. البته تمام کتاب را بحث‌های عقلی و فلسفی صِرف پُر نکرده و مطالب دینی و تحلیل‌های مذهبی حول محور فیلم ماتریکس نیز در کتاب بیان شده است.

ماتریکس از جمله فیلم‌هایی است که توانسته محتوای عمیق خود را با فرم جذاب و عامه‌پسند، عرضه کند.

واچوفسکی‌ها با بهره‌گیری از ادبیات خاص برنامه‌نویسی، توانستند جهان جذابی را بیافرینند. ترکیب مباحث فلسفی، عرفانی و تکنولوژیک در ماتریکس شاید در میان فیلم‌های مطرح جهان، بی‌نظیر باشد.

ماشین‌ها در واقعیت هیبت ماشینی دارند، اما در جهان ماتریکس، ظاهری انسان‌گونه پیدا می‌کنند.

یکی از اعضای مشاوران فرهنگی واتیکان که خود یک کشیش کاتولیک بود، ماتریکس را شاهکار خوانده و به همگان توصیه کرده که نه فقط به‌خاطر جلوه‌های ویژه، بلکه به‌خاطر برانگیختگی روشنفکرانه، فیلم را ببینند. [۴]

نکته‌ی قابل توجه این‌که فلسفه‌ی ماتریکس، در یک اتمسفر کاملاً دینی شکل می‌گیرد. یعنی علی‌رغم نگاه پروفسور اروین و همکاران ایشان، فیلم با پرداختن به مسأله‌ی «جهان‌های موازی»، رویکردی دینی را پی می‌گیرد و تنها به نظریات فلسفی همچون «مغز در خمره» [۵] یا «شیطان فریب‌کار» [۶]، نمی‌پردازد.

به بیان دیگر، ماتریکس یک فیلم کاملاً دینی و عَلَی‌الخصوص مسیحی است. هرچند واچوفسکی‌های یهودی‌تبار با تلفیق اِلِمان‌های ادیان مختلف، سعی کرده‌اند داستان را جذاب‌تر کنند؛ اما اساس فیلم بر پایه‌ی نگاه مسیحیت ناستیک (Gnostic) [7] و بودیسم است. تا جایی که اسم سفینه‌ی مورفیوس، نبوکدنضر یا همان بخت‌النصر است و دور شدن از زایان با این سفینه، یادآور «دیاسپورا» [۸] و تبعید قوم یهود از سرزمین مقدس است.

در کنار این دو دین که اتمسفر فیلم را تشکیل می‌دهند، از نمادهای مختلفی نیز استفاده شده است. مثلاً در نام‌گذاری پرسیفونه [۹] و مرووینجین [۱۰]، از اسامی خدایان یونانی و پادشاهان فرانسوی بهره برده است.

«پرسفونه» در ماتریکس و در اساطیر یونان

حتی در اولین ورود نیو به سفینه، علامت mark 3 no 11 نمایان می‌شود که اشاره به این فقره از کتاب مقدس دارد:

کسانی نیز که گرفتار ارواح پلید بودند، وقتی چشم‌شان به او می‌افتاد، در مقابلش به خاک می‌افتادند و فریاد برآورده، می‌گفتند: «تو پسر خدا هستی!» [۱۱]

این نماد، اشاره به ورود نیو و اولین دیدار مردم با منجی برگزیده دارد.

همچنین نمادهای متخلفی مثل «پلکان مارپیچ»، «زمین شطرنجی» و «عدد ۱۰۱» نیز در فیلم وجود دارد که در نگاه برخی، اشاره به باورهای فرقه‌ای و ماسونی دارد.

به‌نظر می‌رسد در تحلیل ماتریکس، بایستی دقت بیشتری را به جزئیات داستان و نحوه‌ی شخصیت‌پردازی فیلم معطوف ساخت. هرچند شناخت نمادها مهم است؛ اما چون اکثر نمادها در فیلم پرداخت نشده و در یک سکانس محدود نشان داده می‌شوند، نمی‌توان برداشت واضحی از آن‌ها پیدا کرد.

ما نیز در این تحلیل بر نمادهایی تاکید می‌کنیم که در فیلم توضیح داده شده و می‌توان منظور کارگردان را از آن نمادها فهمید.

در ادامه به نقد و بررسی فیلم‌های ماتریکس خواهیم پرداخت…

اندیشکده مطالعات یهود

قسمت بعدی این مقاله

پی‌نوشت‌ها:

[۱] «واچوفسکی‌ها» [The Wachowskis] دو برادر یهودی‌تبار معروف به «برادران واچوفسکی» [اندی و لری] بودند که بعد از تغییر جنسیّت امروزه «خواهران واچوفسکی» [لی‌لی و لانا] خوانده می‌شوند.

[۲] https://en.wikipedia.org/wiki/The_Matrix
[۳] The Matrix and Philosophy: Welcome to the Desert of the Real, Edited by William Irwin
[۴] https://catholicleader.com.au/culture/the-matrix-revolutions-final-matrix-rich-in-biblical-symbols_47121/
[۵] https://en.wikipedia.org/wiki/Brain_in_a_vat
[۶] https://en.wikipedia.org/wiki/Evil_demon

[۷] گنوسیسم یا ناستیسیزم (ناستیک‌ها) Gnosticism
برای آشنایی مختصر بنگرید به:

http://elihu.altervista.org/مسیحیت-و-باورهای-گنوسی/?doing_wp_cron=1700739147.2175419330596923828125

[۸] برای کسب اطلاعات موثق درباره‌ی دیاسپورا بنگربد به:

https://jscenter.ir/jewish-history/formation/1704
https://jscenter.ir/jewish-methods/jews-and-politics/6130

[۹] پرسیفونه (پرسفونه یا پرسفون)، دختر زئوس و همسر هِیدِس (هادس)، خدای جهان زیرین در اساطیر یونانی:

https://www.britannica.com/topic/Persephone-Greek-goddess

[۱۰] مرووینجین‌ها [مروونژی‌ها]، اولین نژاد از پادشاهان فرانسوی:

https://www.britannica.com/topic/Merovingian-dynasty

[۱۱] انجیل مَرقُس، باب ۳، فقره ۱۱.

««« پایان »»»

آشنایی با رنگ‌های به‌کار رفته در مقاله‌ی فوق:

رنگ آبی برای تأکید بر کلمات کلیدی است.
رنگ قهوه‌ای برای نقل‌قول استفاده می‌شود.
رنگ قرمز برای لینک‌دادن استفاده شده.

…

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …