ماه نیسان در تقویم عبری و میراث یهود

در مورد ایام خاص ماه نیسان قبلاً به‌صورت جزئی و مناسبتی مطالبی داشته‌ایم، اما امسال قصد داریم نگاهی کلّی به این ماه و وقایع آن داشته باشیم. مقاله‌ی امسال از کتاب «میراث یهود» نوشته‌ی «مشه حئیم‌پور» انتخاب شده است، تا با قلم یک محقق یهودی با تاریخچه، عقاید و احکام مربوط به این ماه آشنا شویم. ضمناً لازم به ذکر است که تمامی توضیحات مابین کروشه [ ] در متن مقاله، از «اندیشکده مطالعات یهود» است، که برای آشنایی شما با اصطلاحات یهودی به مقاله افزوده‌ایم.

ماه نیسان [Nisan]

نام ماه نیسان از زبان بابلی گرفته شده است [۱] و مربوط به فصل بهار است. [۲]

علامت این ماه «برّه» می‌باشد که یادآور قربانی پسح است. همان‌طوری‌که در تورات به بنی‌اسرائیل فرمان داده شد: «یک برّه برای هر خانواده»، یعنی این‌که یهودیان موظفند که در روز قبل از موعد پسح برّه‌ای برای یَهُوَه به‌عنوان قربانی بیاورند.

برای انسان‌های قدیم برّه نمایانگر و سمبل ثروت بود و مصریان آن را می‌پرستیدند، به این دلیل که تنها هدف آنان در زندگی داشتن ثروت و قدرت بدنی بود. در اینجا یَهُوَه به ملت یهود دستور داد که این معبود مصریان را به درگاه او قربانی کنند تا به‌خاطر داشته باشند که ثروت و قدرت فقط از جانب الهی به انسان اعطاء می‌شود.

کارهایی که در ماه نیسان نباید انجام داد!

به‌جز در روزهای اول، دهم و بیست‌وششم ماه نیسان نباید تَعَنیت [روزه] گرفت. در روز چهاردهم این ماه اول‌زادهای پسر باید تعنیت بگیرند. عروس و داماد نیز در روز عروسی خود حتی اگر در روز «روش خودش» [۳] اول ماه باشد، باید تعنیت بگیرند. اگر کسی خواب بد دیده باشد، وی نیز می‌تواند برای رفع بلا و خطر در این ماه تعنیت بگیرد. برای کسی که در این ماه فوت می‌کند، عزاداری سنگین ممنوع است. در تمام ماه نیسان تحنونیم [۴] خوانده نمی‌شود.

براخای خورشید

براخای خورشید [۵] هر ۲۸ سال یک‌بار در ماه نیسان گفته می‌شود. زیرا خورشید که به ظاهر یکی از ثوابت است در واقع همراه با منظومه شمسی مدار عظیمی را در مدت بیست‌وهشت سال طی نموده و در پایان این مدت به همان نقطه از فضا بازمی‌گردد که در روز چهارم خلقت برایش تعیین شد. از این رو ما هر بیست‌وهشت سال یک‌بار با گفتن براخای خورشید شکر خدا را که این منبع کلیه‌ی انرژی‌ها را به ما عطا فرموده است به‌جای می‌آوریم.

عکسی از آخرین «دعای آفتاب» (تقدیس خورشید) در کنار دیوار ندبه؛ ۸ آوریل ۲۰۰۹

عکسی از آخرین «دعای آفتاب» (تقدیس خورشید) در کفر میمون؛ ۸ آوریل ۲۰۰۹

روز اول نیسان

در روز اول نیسان در سال دومِ خروج فرزندان یسرائل [بنی‌اسرائیل] از مصر، «میشکان» [۶] برپا گردید. در این روز آتش از آسمان نازل شد و قربانی‌ها را سوزانید تا یهودیان بدانند که خداوند از ایشان راضی است. رحلت ناداو و اویهو [ناداب و اَبیهو = Nadab and Abihu] فرزندان اَهَرون هَکوهن [حضرت هارون] نیز در این روز اتفاق افتاد.

مدل میشکان در پارک تیمنا در سرزمین‌های اشغالی

تعنیت به‌خاطر کشته شدن ناداو و اویهو (فرزندان اهرون)

اگرچه ماه نیسان ماهی خوش برای ملت یهود است و جایز نیست که در آن تَعَنیت [روزه] گرفته شود، مع‌ذلک روز اول آن به‌عنوان روز تعنیت برای افراد صدیق و پارسا معین گردیده است. برای این‌که در چنین روزی دو فرزند اَهَرون [حضرت هارون]، ناداو و اَویهو بدون مشورت با پدرشان و یا با مُشه رَبِنو [حضرت موسی]، با آتش غیرمقدس، بخور به درگاه خداوند به میشکان آوردند و خداوند آتشی فرستاد و آن‌ها را کُشت. هنگامی‌که پدرشان اجساد بی‌جان آن‌ها را دید به احترام یَهُوَه هیچ‌گونه عزاداری ننمود و داوریِ یَهُوَه را برخود پذیرفت و به خدمتگذاری در میشکان ادامه داد. از این جهت برخی از یهودیان در روز اول ماه نیسان به یادبود چنین واقعه‌ای تعنیت می‌گیرند.

گناه ناداب و ابیهو و مجازاتشان توسط یَهُوَه

روز دوم نیسان
طبق تفسیر راشی [۷] درباره‌ی آیه‌ی یکم از فصل هفتم سِفر بمیدبار [کتاب اعداد]، یسرائل‌ها ماده‌گاو قرمز [Red heifer] بی‌عیبی را ذبح نموده و آن را سوزانیدند تا از خاکستر آن برای پاکی استفاده نمایند.

[طبق شریعت یهود] اگر شخصی به جسد انسانی مُرده دست بزند و یا به خانه‌ای که جنازه‌ی مُرده‌ای در آن است قدم نهد، ناپاک می‌شود. در زمان آبادی بیت همیقداش [معبد مقدس] کمی از خاکستر ماده گاو قرمز را روی آب پاشیده و از آن آب روی شخصی که ناپاک شده بود می‌افشاندند تا پاک گردد.

به یاری خداوند بزرگ این عمل در زمان بیت همیقداش سوم [معبد سوم] نیز انجام خواهد گرفت. [۸]

روز سوم نیسان

در این روز برای اولین‌بار آب حاوی خاکستر ماده گاو قرمز روی اشخاص ناپاک افشانده شد تا طاهر گردند.

روز چهارم نیسان

طبق مفاد پاراشای بِهَعَلوُتخا [۹] در این روز، افراد سبط لوی تمام موهای بدن خود را تراشیده و به خدمتگذاری در «خیمه‌ی میعاد» مشغول شدند. [۱۰]

شبات هگادول (شبات بزرگ)

شبات [شنبه‌ی] قبل از موعد پسح، شبات هگادول (شبات بزرگ) خوانده می‌شود. در موقع اسارت پدران ما در مصر، آخرین شباتی که آن‌ها درآن کشور به سر بردند در روز دهم نیسان واقع شده بود.

در این شبات هریک از سران خانواده‌ها به فرمان الهی برّه‌ای تهیه نمودند تا آن را در روز چهاردهم ماه به‌عنوان قربانی پسح به درگاه خداوند قربانی نمایند. با وجودی که برّه از خدایان بسیار مهم مصریان بود، مع‌ذلک یهودیان آن را گرفته و پس از این‌که چهار روز در خانه‌های خود نگاه داشتند، در روز چهاردهم نیسان آن را ذبح نموده و شب پانزدهم نیسان برّه را درسته در تنور کباب نموده و با مصا و سبزی تلخ خوردند.

مصریان که دیدند یهودیان معبود آنان را با خفّت و خواری در کوچه‌ها کشانیده و شب پانزده گوشتش را کباب کرده و خوردند، عزم نابودی آن‌ها را کردند، ولی به معجزه‌ی یَهُوَه هیچ‌گونه آسیبی بر یهودیان وارد نیامد و در روز پنج‌شبات [پنج‌شنبه] پانزدهم نیسان پدران ما با سربلندی از مصر خارج شدند.

روز دهم نیسان، سالروز وفات میریام و قطع‌شدن آب صخره‌ی منسوب به او

سی‌ونُه سال بعد از خروج پدران ما از مصر، در روز دهم ماه نیسان میریام خواهر مشه ربنو [حضرت موسی] در بیابان وفات نمود. در آن روز یکی از سه هدیه‌ی آسمانی از ملت یهود گرفته شد و آن آبی گوارا بود که به‌خاطر زخوت [حق] میریام از صخره‌ای عظیم فوران می‌کرد و احتیاجات ملت یهود را رفع می‌نمود.

دو هدیه‌ی آسمانی دیگر، یکی مان [مَنّ] یا غذای کاملی بود که به‌خاطر زخوت مُشه رَبِنو [حق حضرت موسی] از آسمان می‌بارید و دیگری ابرهای افتخار و عزتی بودند که به‌خاطر اَهَرون [حضرت هارون] بر سراسر اردوی پدران ما سایه افکنده و آن‌ها را از آفتاب سوزان بیابان در روز و از سرمای شدید صحرا در شب حفظ می‌نمودند.

هم‌چنین در روز دهم نیسان ملت یهود از رودخانه‌ی اردن عبور کرده، قدم به سرزمین کنعان نهادند. به‌خاطر معجزات متعددی که در روز دهم نیسان به وقوع پیوسته‌اند، در سالی که این روز شبات هگادول نباشد، افراد خداترس در آن تعنیت [روزه] می‌گیرند.

مرگ افراد صدیق موجب بخشش گناهان جامعه است
در دوران آبادیِ بیت همیقداش، خاکستر ماده‌گاو قرمز ناپاکی حاصل از تماس شخص با جسد مُرده را از او رفع و زائل می‌کرد. در میدراش [تفاسیر کتاب مقدس] این پرسش مطرح شده است که چرا فصل مربوط به ماده‌گاو قرمز درست قبل از مطلب مربوط به مرگ میریام آمده است؟! در جواب چنین گفته‌اند که تورات می‌خواهد به ما بیاموزاند که همان‌طور که خاکستر ماده‌گاو قرمز ناپاکی را رفع می‌کند، همان‌طور هم مرگ یک شخص صدیق باعث بخشودگی گناهان جامعه می‌گردد.

روز هفدهم نیسان

در شب هفدهم نیسان اخشورش [خشایارشا] از خواب‌هایی که دیده بود متوحّش شد و فردای آن هامان به‌فرمان شاهنشاه مردخای را بر اسب سلطنتی سوار نموده و در شهر گردانید. در همان روز نیز هامان به امر اخشورش بر داری که برای مردخای آماده کرده بود، آویخته شد. [برای اطلاع بیشتر از این واقعه بنگرید به: اینجا]

روز بیست‌وششم نیسان؛ وفات یهوشوع بن نون

در روز وفات مُشه رَبِنو [حضرت موسی]، یهوشوع [حضرت یوشع] ۹۰ سال داشت و به امر خداوند رهبری یهودیان را به‌عهده گرفت. او در عرض هفت سال ۳۱ سلطان را با سپاهایان و مردم کشورهای‌شان مغلوب و نابود کرد. اسامی شهرهایی که او در طیّ این جنگ‌ها تسخیر نمود، در فصل دوازدهم کتاب یهوشوع ذکر شده‌اند. پس از آن هفت سال دیگر طول کشید تا یهوشوع اراضی تسخیر شده را به امر الهی بین فرزندان یسرائل [بنی‌اسرائیل] تقسیم نمود.

اجازه‌ی ساختن بیت همیقداش دوم در ماه نیسان

در دوران عِزرا و نِحَمیا، اولین علائم آزادی ملت یهود از «اسارت بابل» پدیدار گردید و تعدادی از آنان در روز اول ماه نیسان از بابل به یروشلیم [اورشلیم] سفر نمودند.

همان‌طور که در کتاب نحمیا آمده است که وی «اجازه‌ی رفتن به یروشلیم و ساختن دوباره‌ی شهر و دیوارهای آن را از اردشیر درازدست شاهنشاه هخامنشی دریافت نمود و شاهنشاه مأمورین و سوارانی همراه وی فرستاد.»

دومین آزادی ملت یهود از گالوت [آوارگی] در روز اول ماه نیسان شروع گشت و در آن ماه به‌خوبی کامل شد.

جمع‌آوری اعانه برای گندم مصا

هر فردی در شهر خود موظف است که برای خریدن گندم مصا [۱۱] اعانه‌ای به فقرا بدهد. حتی افرادی هم که پیوسته مشغول آموزش تورات هستند و از دادن مالیات معاف می‌باشند [طلاب علوم دینی]، موظّفند که مقداری اعانه به‌منظور خریدن گندم برای مصای فقرا به صندوق جماعتی بپردازند. هر شخصی که لااقل ۳۰ روز در یک شهر زندگی کرده باشد، جزو اهالی آن شهر محسوب می‌گردد و اگر دارا باشد، باید مبلغی برای گندم مصای فقرا بپردازد و اگر فقیر باشد، می‌بایست پول گندم مصا به وی داده شود.

معمولاً از قبل از روش خودش نیسان (بعد از آخرین شبات آدار) حاخام شهر و اعضای انجمن آن، اسامی یهودیان محل را جمع‌آوری نموده و از آن‌ها برای گندم مصای فقرا اعانه دریافت می‌نمایند و نیز صورتی از فقرای شهر تهیه می‌کنند و مصا و سایر لوازم پسح را بین آنان تقسیم می‌نمایند. بانوان یهودی نیز همواره در انجام دادن این میصوا [= فریضه و واجب] نقش بزرگی داشتند و آن‌ها به‌صورت گروهی به مصاپزی می‌رفتند. امروزه نیز بانوان یهود نقش مهمی در جمع‌آوری اعانه و تقسیم لوازم پسح بین فقرا ایفا می‌کنند.

عِرِو پسح (آدینه‌ی پسح چهاردهم نیسان) تعنیت اول‌زادها

عِرِو پسح [۱۲] روزی است که مملو از انجام دادن میصواهای [واجبات] مختلف می‌باشد. یکی از این میصواها مختص اول‌زادهای ذکور است. آن‌ها موظفند که به یادبود معجزه‌ی یَهُوَه که اول‌زادهای مصری به‌جز فرعون را کُشت و ملت یهود را از اسارت مصریان نجات داد، تعنیت [روزه] بگیرند.

در حقیقت سالروز این معجزه روز پانزدهم نیسان یعنی روز اول موعد پسح است و چون در روز موعد نمی‌شود تعنیت گرفت، از این‌جهت آن را در روز چهاردهم نیسان برگزار می‌کنند. هرگاه که چهاردهم نیسان در روز شبات [شنبه] واقع شود، اول‌زادهای ذکور موظفند که در پنج‌شبات [پنج‌شنبه] قبل از آن یعنی دوازدهم نیسان تعنیت بگیرند.

عقاید مختلفی در مورد این تعنیت ابراز شده است: عده‌ای عقیده دارند که اول‌زادها چه مذکر و چه مؤنث، چه از مادر اول‌زاد باشند و چه از پدر، باید در این روز تعنیت بگیرند و نیز در خانواده‌ای که اول‌زاد ندارد، بزرگ خانواده این تعنیت را می‌گیرد. در تورات آمده است که در هر خانواده‌ی مصری لااقل یک نفر کُشته شد، چه اول‌زاد و چه بزرگ خانواده، در حالی‌که در خانه‌های یهودیان هیچ‌کس صدمه‌ای ندید. از این‌رو در بعضی از جوامع یهودیان رسم است که اگر در خانواده‌ای اول‌زاد ذکور نباشد، پدر خانواده یا دخترِ اول‌زاد تعنیت می‌گیرد.

غسل در میقوه در روز چهاردهم نیسان

روز قبل از هر یک از موعدیم [اعیاد و شنبه] یهودیان موظفند که به میقوه [۱۳] بروند. البته رفتن به میقوه به این خاطر بود که چون یهودیان به یروشلیم [اورشلیم] می‌آمدند و موظف بودند که از گوشت قربانی بخورند، آن‌ها می‌بایست که از نظر روحانی پاک باشند و به میقوه بروند. ولی امروزه با وجودی که بیت همیقداش وجود ندارد و قربانی انجام نمی‌گیرد، وظیفه‌ی هریک از افراد یهودی است که تصور نماید که بیت همیقداش هنوز وجود دارد و موظف است که خود را در موقعیت پاک روحانی قرار دهد. هر فردی باید تصور کند که هنوز قربانی پسح انجام می‌گردد و به میقوه برود.

منبع: میراث یهود (گلچینی از قانون، روحانیت و تاریخ یهود؛ خداشناسی و خودشناسی)، نوشته: مشه حئیم‌پور، چاپ: بروکلین – نیویورک، ج۲، ص۳۶۰-۳۶۸ و ص۳۹۴. به کوشش و انتخاب: اندیشکده مطالعات یهود.

پی‌نوشت‌ها:

* تذکر: تمامی پی‌نوشت‌ها توسط «اندیشکده مطالعات یهود» به مقاله اضافه شده است.

[۱] ماه‌های عبری در ابتدا نام مشخص نداشتند و در تورات و سایر متون مذهبی و کهن یهود، ماه‌ها با ذکر شماره (ماه اول، ماه دوم و…) نام برده شده‌اند. بعدها در اثر حمله‌ی بخت‌النصر به سرزمین مقدس و به اسارت رفتن سران یهودیان به بابِل، با تأثیرگرفتن از فرهنگ بابلی، ماه‌های عبری نام‌هایی مخصوص به خود گرفتند.
[۲] سال عبری، از اول تیشری (روش هشانا) و در اواخر تابستان یا اوایل پاییز شروع می‌شود. یعنی در روش هشانا، تقویم عبری یک سال به جلو می‌رود. ولی در ترتیب شمارش ماه‌های سال، طبق دستور تورات، ماه نیسان مصادف با خروج بنی‌اسرائیل از مصر، اولین ماه شمرده می‌شود. در نتیجه ماه نیسان هفتمین ماه سال مدنی و اولین ماه مذهبی در تقویم عبری است.
[۳] «روش حودش» یا «روش خودش» (اول ماه): ماه عبری به‌طور یک در میان دارای ۲۹ روز یا ۳۰ روز می‌باشد. در ماه‌های ۳۰ روزه، اولِ ماه در دو روز واقع می‌شود: یکی آخرین روز ماه قبل و دیگری اولین روز ماه نو. روز شنبه‌ی قبل از اول هر ماه، با دعای مخصوصی در کنیسه اول ماه را اعلام می‌کنند. در روز اول ماه هنگام نماز عمیدا (ایستاده)، بیرکت همازون (دعای پس از صرف غذا) و نماز موساف (نماز اضافه بر نمازهای روزانه)، دعاهای مخصوصی می‌خوانند. در روز اول ماه تورات را نیز قرائت می‌کنند. / واژه‌های فرهنگ یهود، نوشته: شلمو اشمیدت، سردبیر ترجمه: منشه امیر، ناشر: انجمن جوامع یهودی، چاپ اورشلیم، ۱۹۷۷، ص۱۴۸.
[۴] «تَحنون» (استغاثه)، نماز مختصری است که در ایام هفته بعد از نماز عمیدا (ایستاده) در نمازهای شحریت (نماز صبح) و یا نماز مینحا (نماز عصر) خوانده می‌شود. هم‌چنین روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه در نماز بامدادی، طبق آداب و رسوم اشکنازی، «استغاثه طویل» که با کلمات «و خداوند رحیم است» شروع می‌شود، می‌خوانند. در ایام شادی در خانه‌ی سوگوار تحنون خوانده نمی‌شود. / واژه‌های فرهنگ یهود، ص۱۲۳.
[۵] بنابر عقیده‌ی علمای یهود، هر ۲۸ سال یک بار منظومه‌ی شمسی و در مرکز آن خورشید، به نقطه و مداری که در روز خلقت قرار داشته است داخل می‌شود و به همین جهت در هر ۲۸ سال یک بار، مراسم ویژه‌ی شکرگزاری تحت عنوان «دعای آفتاب» [برکت خورشید / تقدیس خورشید / Birkat Hachama] برگزار می‌شود. آخرین دعای آفتاب در روز ۱۴ نیسان سال ۵۷۶۹ عبری (۱۹ فروردین ۱۳۸۸ / ۸ آوریل ۲۰۰۹) برگزار شد. دعای آفتاب بعدی روز ۲۳ نیسان سال ۵۷۹۷ عبری (۲۰ فروردین ۱۴۱۶ / ۸ آوریل ۲۰۳۷) برگزار خواهد شد.
[۶] «میشکان» (جایگاه) [Tabernacle]، معبد سیاری بود که بنی‌اسرائیل پس از خروج از مصر در بیابان برپا کردند و در تمام مدت چهل سال سرگردانی خود آن را به‌همراه داشتند. این معبد به‌صورت خیمه‌ی بزرگی بود و در تورات (سِفر خروج فصول ۲۵ تا ۲۷) مشخصات آن و همه‌ی وسایلی که در آن وجود داشت به تفصیل تشریح شده است. / واژه‌های فرهنگ یهود، ص۲۳۱.
[۷] «ربی شلومو بن اسحاق» (۱۰۴۰-۱۱۰۵م)، که «شلومو اسحاقی» یا به‌طور خلاصه «راشی» (Rashi) نامیده می‌شود، بزرگترین مفسّر تورات و تلمود است. وی در قرن یازدهم میلادی در فرانسه می‌زیست. «تورات با تفسیر راشی» نخستین کتاب عبری بود که در سال ۱۴۷۵م به زیور طبع درآمد. این تفسیر با الفبای مخصوص که «خط راشی» نامیده می‌شود، در حاشیه‌ی تورات چاپ شده است.
[۸] معبد اول اورشلیم یا معبد سلیمان (به عبری: בית המקדש הראשון تلفظ: بیت هامیقداش هاریشون به معنیِ نخستین سرای مقدس یا بیت‌المقدس الاول) در سال ۵۸۷ پیش از میلاد به‌دست نبوکدنصر دوم [بخت‌النصر] پادشاه بابل، و معبد دوم اورشلیم (به عبری: בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ הַשֵּׁנִי، بیت هامیقداش هاشانی به معنی دومین سرای مقدس یا بیت‌المقدس الثانی) در سال ۷۰ میلادی به‌دست «تیتوس» امپراتور روم تخریب شدند. یهودیان در آرزوی ساخت سومین معبد اورشلیم در محل کنونی مسجدالاقصی هستند که ان شاء الله این آرزو را به گور خواهند برد.
[۹] «پاراشا» به هر قسمت از تورات اطلاق می‌گردد که روز شنبه در کنیسا خوانده می‌شود. (یهودیان تورات را به تعداد شنبه‌های سال تقسیم کرده و هر شنبه یک قسمت آن را می‌خوانند، و به این ترتیب تا پایان سال یک دور کتاب مقدس را ختم می‌کنند.) یهودیان برای هر پاراشا با توجه به مضمونی که دارد، نامی گذاشته‌اند. مثل: پاراشای پیدایش، پاراشای روانه‌شو، پاراشای پینحاس و… «پاراشای بِهَعَلوتخا» از ابتدای فصل هشتم تا پایان فصل دوازدهم از کتاب اعداد را شامل می‌شود.
[۱۰] در «کتاب اعداد» فصل هشتم آیات ۵ تا ۱۲ می‌خوانیم:
۵ سپس خداوند به موسی فرمود: ۶ «اکنون لاویان را از سایر قوم اسرائیل جدا کن و آن‌ها را تطهیر نما. ۷ این عمل را با پاشیدن آب طهارت بر آن‌ها شروع نموده، سپس به آنان بگو که تمام موی بدن خود را تراشیده، لباس‌هایشان را بشویند و این‌گونه خود را تطهیر کنند. ۸ از ایشان بخواه که یک گوساله‌ی نر و هدیه‌ی آردی آن را که از آرد مرغوب مخلوط با روغن تهیه شده با یک گوساله‌ی نر دیگر برای قربانی گناه بیاورند. ۹ بعد در حضور همه‌ی جماعت اسرائیل، لاویان را به کنار در خیمه‌ی ملاقات [خیمه‌ی عبادت یا چادر محل اجتماع] بیاور. ۱۰ پس لاویان را به حضور خداوند بیاور و بنی‌اسرائیل دست‌های خود را روی سر آن‌ها بگذارند، ۱۱ و هارون آنان را به‌جای تمام قوم اسرائیل به‌عنوان هدیه‌ی مخصوص، وقف خداوند نماید تا لاویان به‌جای تمامی قوم، خداوند را خدمت کنند. ۱۲«سپس لاویان دست‌های خود را بر سر گاوها بگذارند، و تو یکی را به‌عنوان قربانی گناه و دیگری را به‌عنوان قربانی سوختنی به حضور خداوند تقدیم کن تا برای لاویان کفاره شود.
[۱۱] «مَصّا» (نان فطیر) یا «نان فقر»، نانی است که بنی‌اسرائیل موقع خروج از مصر می‌خوردند. این نان از خمیری که برنیامده بود پخته می‌شد. در طول عید پسح (عید فطیر) یهودیان به یاد خروج از مصر به‌جای نان معمولی، مصا می‌خورند و از خوردن خمیرمایه (نان وَرآمده) خودداری می‌کنند.
[۱۲] «عِرِو پسح» (آدینه‌ی پسح) به روز قبل از عید پسح می‌گویند. در سنّت یهودی، روز بعد از شب می‌آید. بنابراین اعیاد و شبات (شنبه) را از شب قبلش شروع می‌کنند، و به روز قبل از آن هم آدینه می‌گویند. مثل: آدینه‌ی پسح، آدینه‌ی شبات و…
[۱۳] «میقوِه» (حوض غسل) به برکه‌ی آب روان (چشمه یا آب رودخانه) گفته می‌شود که در آن هر یهودی خود را از نجاسات مختلفی که در تورات توضیح داده شده، طاهر می‌کند. امروزه حوض غسل که ابعادش در شرع تعیین شده، اصولاً مخصوص طبیلا (غسل) زن پس از نیدا (عادت ماهانه) می‌باشد.حوض غسل هم‌چنین جهت مرد یا زن «گِر» (تازه یهودی شده) در مراسم یهودی‌شدن آن‌ها به‌کار می‌رود. بسیاری از یهودیان و به‌خصوص افراد حاسید (پارسا) و تلمید حاخام (طلاب علوم دینی) قبل از شبات (شنبه) و یوم طوب (روزهای فرخنده و عید) به‌خصوص قبل از اول سال و روز کیپور در حوض غسل می‌کنند. هستند عده‌ای که هر صبح قبل از نماز غسل می‌کنند. / واژه‌های فرهنگ یهود، ص۲۳۲-۲۳۳.