عید پسح در ۱۵ نیسان

۱- تاریخچه‌ی مختصر خروج بنی‌اسرائیل از مصر عید پسح

عید پسح یکی از اعیاد سه‌گانه یهودیان است که به نام حضرت موسی (ع) مُزیّن شده و نتیجه‌ی رسالت او از سوی خداوند متعال برای آزادی بنی‌اسرائیل از بردگی است. این عید، هشت روز طول می‌کشد.

طبق نقل تورات، خداوند خطاب به حضرت ابراهیم (ع) فرمود:

«بدان که فرزندان تو به مدت ۴۰۰ سال در سرزمینی که به آنها تعلق ندارد [مصر] غریب خواهند بود و در آنجا در بندگی و عذاب قرار خواهند گرفت. پس از ۴۰۰ سال، من ایشان را نجات داده و قومی که آنها را به بندگی وادار نموده، مورد محاکمه قرار خواهم داد و سپس با ثروت عظیمی آن سرزمین را ترک خواهند نمود».

با تولد حضرت اسحاق این ۴۰۰ سال غربت شروع شد، چرا که وی در سرزمین کنعان به حالت غربت به سر می‌برد و ۶۰ سال داشت که حضرت یعقوب متولد شد و او نیز در کنعان غریب بود. حضرت یعقوب در۱۳۰ سالگی به‌علت وقوع خشکسالی، همراه خانواده‌اش عازم مصر شد، زیرا که حضرت یوسف به صدارت کشور مصر رسیده بود و با انباشتن غلّه فراوان، آن سرزمین را در برابر قحطی مقاوم کرده بود.

خاندان یعقوب در مصر بسیار بارور و کثیر شدند، تا آنجا که فرعون از نیروی چنین جمعیت عظیمی هراسان شد و با نادیده گرفتن خدمات حضرت یوسف، آنها را به کار سخت وادار کرد و بنی‌اسرائیل را به بردگانی برای بیگاری نزد مصریان مُبدّل ساخت […و ادامه‌ی داستان که در قرآن هم ذکر شده است.]

سرانجام پس از گذشت ۲۱۰ سال از ورود یعقوب و بنی‌اسرائیل به مصر، خداوند به ناله و استغاثه ایشان بر اثر شدت ظلم مصریان توجه نموده، حضرت موسی (ع) را مأمور نجات آنان فرمود. و به این ترتیب بنی‌اسرائیل در ۱۵ ماه نیسان ۲۴۴۸ عبری، از بندگی مصریان نجات یافتند.

بنا به دستور تورات، این واقعه‌ی عظیم، هر سال در همان ایام طی مراسمی مقدس باید یادآوری شود و یهودیان موظف به رعایت و اجرای احکام خاص این عید هستند.

خروج از مصر

پیش از نزول آخرین بلا بر فرعونیان، خداوند به بنی‌اسرائیل دستور داد که هر خانواده گوسفندی را اختیار و قربانی «پِسَح» را ذبح کنند. لازم بود که خون این قربانی را به نشانه‌ی ایمان به خدا بر سَر در و چهارچوب خانه خود بمالند و تا صبح از آن خارج نشوند. سپس بنی‌اسرائیل به دلیل شتاب زیاد فرصتی نیافتند که خمیرهایشان را ورآمده کنند. پس آن را به صورت فطیر [مصا] پختند و رهسپار شدند. یهودیان معتقدند جمعیتی که از مصر خارج شد، به غیر از زنان و اطفال، شامل ۶۰۰ هزار مرد پیاده و گروهی از دیگر اقوام غیریهودی بود! این واقعه در سال ۲۴۴۸ عبری (۳۳۱۷ سال پیش یا ۱۳۱۲ پیش از میلاد) روی داد.

فرعونیان به تعقیب بنی‌اسرائیل پرداختند و خداوند به حضرت موسی دستور حرکت به سمت آب را صادر نمود و اینجا بود که یکی از بزرگترین معجزات تاریخ به وقوع پیوست. دریا شکافته شد و تمام آن جمعیت عظیم، از میان آن گذر کردند. هنگامی که مصریان وارد مسیر خشک شدند، به امر پروردگار آب‌ها به جای خود بازگشتند و لشگریان فرعون را به سزای اعمال خویش رساندند. مطابق نقل‌ها، حضرت موسی و یهودیان پس از دیدن این صحنه‌ی عظیم، یکی از مجلل‌ترین سرودها را در وصف قدرت خداوند سرودند که در تورات ذکر شده است و «سرود دریا» نام داشته، هر روز در تفیلای صبح [نماز صبح] خوانده می‌شود.

نامگذاری این عید

نام پسح از معجزه و لطف الهی در آخرین بلای وارد شده به مصریان گرفته شده است. در بلای دهم که منجر به مرگ اول‌زادهای مصریان شد، خداوند از آسیب‌رساندن به فرزندان اول‌زاد عبری چشم‌پوشی کرد. این لطف الهی در تورات با لفظ «پاسَحْ» به معنی گذر کردن، جَستن و رحم نمودن بیان شده است. پس این عید را «پِسَح» نامیدند. این عید به نام‌های دیگری نیز خوانده می‌شود که عبارتند از:

عید فطیر یا عید مصاها (حگ همصوت)

از آنجا که یهودیان هنگام خروج از مصر فرصت کافی برای تهیه خمیر مناسب جهت پخت نان نداشتند، ناگزیر از خمیرِ ترش نشده [فطیر] استفاده کرده، نان فطیر ساختند که در زبان عبری «مَصا» نام دارد و یهودیان در این عید تنها مجاز به استفاده از آن هستند. از این رو، «عید مصاها» نامیده شد.

جشن بهار (حگ هاآویو)

در تقویم عبری، این عید همواره در اوایل فصل بهار واقع می‌شود، و بنابراین، آن را «جشن بهار» نامیده‌اند.

جشن آزادی (حگ حروت)

زیرا این عید، جشن آزادی بنی‌اسرائیل از یوغ بندگی مصریان است.

فرشتگان مأمور به کشتن نخست‌زادگانِ مصری، از خانه‌هایی که خون قربانی بر سر درشان مالیده شده عبور می‌کنند!

۲- آیین‌های مربوط به این عید در گذشته و حال

اعیاد سه‌گانه یهود (شالوش رگالیم)

در تورات درباره‌ی اعیاد سه‌گانه چنین آمده است:

«سه بار در سال برای من جشن بگیر … سه بار در سال هر مذکری از (جامعه‌ی) تو در پیشگاه خداوند حضور یابد»

این سه عید که هر یک «رِگِل» (در اینجا به معنی بار و دفعه) خوانده شده‌اند، به ترتیب ذکر شده در متن تورات عبارتند از:

۱- جشن پسح در ۱۵ ماه نیسان (به‌مناسبت خروج بنی‌اسرائیل از مصر)
2- جشن شاووعوت در ۶ ماه سیوان (به‌مناسبت دریافت ده‌فرمان در کوه سینا)
3- جشن سوکوت در ۱۵ ماه تیشری (به‌مناسبت چهل سال زندگی بنی‌اسرائیل در بیابان با حمایت و تأمین رفاه ایشان توسط خداوند)

در هر یک از این اعیاد، هر فرد یهودی موظف بود که به زیارت معبد مقدس (بت همیقداش) رفته، مراسم عبادی خاصی را در آن برگزار نماید و نیز به همراه خانواده‌اش، ایام جشن و سرور را با حضور در خانه خدا سپری نموده، قربانی‌هایی تقدیم کند. همچنین افزون بر قربانی‌های دائمی روزانه، قربانی‌های ویژه‌ی این ایام در «بت همیقداش» تقدیم می‌شد.

امروزه این مناسبت‌ها به‌صورت تعطیلات مذهبی، اجرای مراسم خاص و خواندن تفیلاهای ویژه برگزار می‌شوند. متن تفیلا [نماز] در این ایام تغییر می‌کند و دو روز اول و آخر هر یک از این اعیاد، تعطیل مذهبی [یوم طوو] بوده و هرگونه عزاداری یا تعنیت [روزه] در آن ممنوع است.

در تورات (سِفر خروج، فصل ۱۲) چنین آمده است:

«و خداوند موسی و هارون را در سرزمین مصر مخاطب ساخته و گفت: این ماه (نیسان) برای شما اول ماه‌ها باشد، این اول از ماه‌های سال برای شماست. به بنی‌اسرائیل بگویید که در دهم این ماه هریک از ایشان برّه‌ای برای هر خانواده بگیرند… و آن را تا چهاردهم این ماه نگه دارید و تمامی بنی‌اسرائیل آن را در عصر ذبح کنند… و گوشتش را در آن شب با آتش بریان کرده با نان فطیر و سبزی‌های تلخ بخورند… و خون بر سر در خانه‌هایی که در آن می‌باشید علامتی برای شما خواهد بود و چون آن را مشاهده کنم از شما خواهم گذشت…»

این آیات، سه اصل مراسم عید پسح یعنی: خوردن گوشت بریان شده بره (قربانی پسح)، خوردن فطیر (مصا) و خوردن سبزیجات تلخ (مارور) را عنوان می‌کنند.

فرعون و همسرش با جسد نخست‌زاده‌ی خود روبرو می‌شوند!

اسم قربانی ذکر شده در آیه‌ی ششم از فصل مذکور را «قربانی پسح» می‏‌گویند، زیرا به یادبود این واقعه‌ی تاریخی و شکرگزاری، در طول سالیانی که بیت همیقداش اول و دوم (معبد اول و دوم بیت‌المقدس) برقرار بودند بنی‌اسرائیل رسم این قربانی را به جای می‌آورد و حتی در دوره‌ای از تاریخ یهود با وجود برقرار نبودن بیت همیقداش، بعضی از علمای یهود به‌خاطر زنده‌ماندن این خاطره‌ی تاریخی در میان ملت یهود به خود اجازه می‌دادند تا این مراسم اجرا شود.

مراسم دو شب پسح طبق مندرجات کتابی به نام «هگادا» که مجموعه‌ای از آیین و احکام مراسم، تاریخ و ادبیات دینی یهود است اجرا می‌شود. معنی هگادا در زبان عبری «نقل یا تعریف کردن» است که از آیه ۸ فصل ۱۳ سِفر خروج تورات اقتباس شده است: «در آن روز برای پسرت نقل کن و بگو…».

از آنجا که در این عید، خوردن هرگونه نان و فراورده‌ی تخمیر شده‌ی گندم و جو حرام است، در ایام قبل از فرارسیدن این عید، نوعی خانه‌تکانی دینی به جهت پاک کردن محیط زندگی از این مواد که «حامص» (به‌معنای تخمیر شده) نام دارند انجام می‌شود. روز قبل از عید، مردان اول‌زاد روزه می‌گیرند، به یادبود مجازات اول‌زادهای مصری و مصون ماندن اول‌زادهای یهودی، که ریشه‌ی نام «پسح» است.

در دو شب اول عید با ترتیب‌دادن سفره‌ای شامل خوراکی‌هایی مانند مصا (نان فطیر)، حَلِق یا حروست، بال مرغ یا دست گوسفند، کاهو، کرفس، یایین (آب انگور!)، تخم مرغ، و… مراسمی مفصل با قرائت متن هگادا و دنبال کردن بندهای اجرایی آن، برگزار می‌شود.

در این مراسم سمبل‌‏های رنج مانند حروست (حَلِق = معجونی مثل سمنو که برای پسح تهیه می‏‌شود) و سبزی تلخ (مارور) در خود حاوی شیرینی هستند (حلق) یا با شیرینی خورده می‏‌شوند (خوردن کاهو با حلق) و از سوی دیگر کرفس که سمبل تجدید حیات است با آب نمک یا سرکه آغشته و خورده می‏‌شوند.

سفره مخصوص عید پسح

۳- پسح به مثابه هویت یهودی

موضوع خروج از مصر، در تمام اعیاد سه‌گانه، مراسم شب شنبه (قیدوش)، متن نمازهای روزانه (شمع ییسرائل) و بسیاری از دستورات تورات یادآوری می‌گردد.

همچنین در ۶۱۳ فرمان مستخرج از تورات، یک فرمان به «ذکر و یادآوری روزانه‌ی واقعه‌ی خروج از مصر» اختصاص دارد. به این ترتیب یک یهودی در تمام ایام سال (و نه فقط در عید پسح) به صور مختلف این واقعه را در ذهن نگاه می‌دارد.

در حقیقت می‌توان گفت که خروج از مصر هویت یک یهودی را شکل می‌دهد. همان‌گونه که در هگادا آمده است: «هر فرد یهودی موظف است چنان تصور کند که گویی خود او از مصر خارج شده است…».

۴- پسح در اسرائیل و سایر سرزمین‌ها

پسح در اسرائیل هفت روز و در سایر سرزمین‌ها (موسوم به سرزمین‌هاى غربت) هشت روز به طول می‌انجامد. در اسرائیل روز اول و روز آخر این ایام و در بیرون اسرائیل دو روز اول و دو روز آخر یوم طوو (به مفهوم تعطیلی کامل مذهبی) به‌شمار می‌آیند. روزهاى دیگر، همانند روزهاى میانى عید سوکوت از روزهاى کارى و غیرتعطیل این عید به‌حساب می‌آیند و کارهای غیرمقدس در خلال این ایام مجاز ولی محدود به حدود خاصی است.

یک خانواده یهودی در حال مطالعه‌ی وقایع خروج، بر سر سفره‌ی عید پسح

۵- روزه‌ی نخست‌زادگان ذکور در عید پسح

روز پیش از عید پسح، روزی است که باید فرزندان نخست‌زاده مذکر روزه بگیرند. اگر نخست‌زادگان ذکور هنوز کوچکند و نمی‌توانند روزه بگیرند، پدرانشان برای آنها تا رسیدن آنان به بلوغ روزه خواهند گرفت. دلیلی که برای این روزه آورده شده و در مکتوبات یهودی فرضی بسیار رایج است، این است که وقتی نخست‌زادگان مصری در خلال دهمین بلای وارده به قتل رسیدند، نخست‌زادگان یهودی جان سالم به در بردند. اما در عمل روزه انجام نمی‌گیرد و در عوض خورک ویژه‌ای تهیه می‌بینند تا پایان یافتن (سییوم) مطالعه یک رساله تلمودى را جشن بگیرند. عملاً این خوراک آیینى جاى روزه را گرفته است.

۶- برجسته‌ترین خصیصه پسح

برجسته‌ترین خصیصه عید پسح ممنوعیت خوردن و حتى نگه‌داشتن، هرگونه نان غیرفطیر است. نان غیرفطیر را حامص می‌گویند. این عنوان نه تنها نان‌هایی را که از خمیر ورآمده، پخته شده باشند بلکه هرگونه فرآورده‌ی ساخته شده از آرد و آب را که تحت شرایط بسیار منضبطی درست نشده باشند، نیز در بر می‌گیرد.

غذاهای مخصوص عید پسح

غذای عمده‌ی ایام این موعد نان مصا یا فطیر است. این نان را از آردی که به‌گونه‌ی خاصی در محلی خشک نگه‌داری شده است، تهیه می کنند. آرد را با آب مخلوط کرده، در طی ۱۸ دقیقه بعد از لحظه‌ای که آرد خیس می‌شود، آن را می‌پزند. مصا را می‌توان با دستگاه یا با دست تهییه کرد. برخی از یهودیان بسیار متعبد مصا را فقط با دست درست می‌کنند. نان مصا را به‌صورت ورقه‌های نازک و پهن چهارگوش یا بیضی شکل درمی‌آورند.

از آنجا که وسایلی که در باقی ایام سال استفاده می‌شوند، مواد حامص به خود گرفته‌اند باید از وسایل آشپزخانه، ظروف و قاشق چنگال‌های ویژه‌ای در طی ایام عید استفاده شود. اگرچه می‌توان برخی از وسایل را به‌وسیله‌ی فرایندی که به کاشر کردن معروف شده است و عبارت است از خیساندن، جوشاندن و یا کاملاً داغ کردن، قابل استفاده گردانید اما یهودیان راست‌کیش به‌دلیل همان نکته‌ی یاد شده، غالباً برای عید پسح مجموعه‌ی کاملاً جداگانه‌ای از وسایل سفره و آشپزخانه را در خانه نگهداری می‌کنند.

چون باید تمامی حامص‌ها پیش از عید پسح از میان برود، نوعی خانه‌تکانی بهاری مفصل در هفته‌های پیش از رسیدن عید صورت می‌گیرد. در شبات (شنبه) پیش از عید فطیر که به «شبات گادول» معروف است، حاخام‌ها با بیان موعظه‌هایى، مسائل مختلف مراسم دینى موعد پسح را به افراد کنیسه خود یادآور مى‌شوند.

یک خانواده یهودی بر سر سفره‌ی عید پسح

۷- ممنوعیت‌هاى ویژه در زمینه‌ی مراسم پسح

هر جامعه‌ی یهودى خاصى در زمینه‌ی مراسم پسح ممنوعیت‌هاى ویژه‌اى براى خود دارد و سخت بدان‌ها پای‌بند است. براى مثال یهودیان اشکنازى از مصرف لوبیا، نخودفرنگى و برنج خوددارى مى‌کنند. به‌منظور آن‌که حامص‌هاى استفاده نشده به‌راحتى دور ریخته نشوند مى‌توان آن‌ها را بسته‌بندى کرد و به فردى بیگانه فروخت تا پس از ایام عید دوباره بتوان آنها را از او بازخرید. [!!] این کار را باید با صورت خرید مخصوص همین کار انجام داد. معمولاً حاخام هر جماعت این فروش را انجام مى‌دهد. از نظر دینى لازم است هر آنچه از حامص‌ها که فروخته نشده باقى مى‌مانند در شامگاه پیش از پسح جمع‌آورى شوند و آن‌گاه در صبح روز بعد سوزانده و بى‌اثر گردند!

۸- شب سدر

اولین شب ایام پسح، یا دو شب نخست آن در سرزمین‌هاى غربت، به‌نام «شب سدر» معروف است و در آن میان از برجستگی خاصی برخوردار است. غالباً در کنار اعضای خانواده‌های نزدیک مانند مادربزرگ، پدربزرگ، عمو و دایی، خاله و عمه، و فرزندان آنها و نیز مهمانان دعوت شده، خوراک آیینی ویژه‌ای صرف می‌شود. این غذا را مطابق الگوی دور هم جمع شدن خانواده که در دوران معبد اتفاق می‌افتاد و در آن برّه قربانی پسح صرف می‌شد، ترتیب می‌دهند.

خانواده یهودی در حال مطالعه وقایع ایام اسارت در مصر و آزادی از آن در عید پسح

۹- ترتیب مراسم دوشب اول و فلسفه آن‌ها

در دو شب اول این عید هشت روزه خانواده‌های یهودی با چیدن سفره مخصوص و اجرای مراسم، طبق ترتیب ذکر شده در کتاب ریسر (هَگادا) (که شامل شرح مراسم این دو شب و وقایع خروج از مصر است) جشن را برگزار می‌کنند. این مراسم شامل چندین مرحله است که مفسّرین دلایل متعددی برای هر یک ذکر کرده‏‌اند.

مطالب گوناگونی در مورد پسح و فلسفه مراسم دوشب این عید گفته شده که در اینجا اشاره‌ای مختصر به فلسفه و مراحل این مراسم می‌‏شود:

قَدِش (تقدیس): گفتن براخای [دعای] یایین اشاره به شادی و سرور به خاطر اجرا فرامین الهی است.
اورْحَص (طهارت دست‏ها): شستن دست‌ها همان‌طور که در کتاب اشعیای نبی (۱۶-۱) آمده، اشاره است به طهارت قلب‌ها.
کَرْپَس (خوردن کرفس): اشاره است به سبزی که سمبل تجدید حیات نباتات در آغاز فصل بهار است و اشاره به آزادی بنی‏‌اسرائیل که آن هم در فصل بهار بود.
یَحَص (نصف کردن نان فطیر): این کار جهت برانگیختن سؤال برای کودکان برای دنبال کردن مراسم است.
مَگید (گفت‌وگوی وقایع خروج بنی‌اسرائیل از مصر): این بخش، هدف اصلی مراسم است.
رُحْصا (شستن دست‌ها قبل از صرف شام): این بخش دومین طهارت دست‌ها است که با ترتیب خاص، طاهر می‌شوند.
مُوصی – مَصا (گفتن براخا یا دعای نان فطیر): این بخش جزء احکام معمول یهود است که قبل از خوردن نان دعا می‌خوانند.
مارُور (خوردن سبزی تلخ): که نشانه‌ی چشیدن و احساس تلخی‌هاست که بنی‌اسرائیل در دوران بندگی مصر متحمل شده‌اند.
کُورِخ (پیچیدن لقمه نان با سبزی و زدن در حلق): خوردن این لقمه که حاوی نان فطیر و سبزی تلخ در حلق که شبیه گِل است و نشانه‌ی کار سخت و گِل‌مالی و خشت‌زنی عبرانیان در مصر است.
شولْحان عُورِخ (سفره گسترده): خوردن شام، که سفره گسترده اشاره است به دعوت همه برای شرکت در این مراسم مقدس.
صافون (خوردن مصای پنهان شده): این مصا به نام «اَفیقُومِن» نشان‏گر پاداش پنهان الهی در ازای صواب‌های انسان است.
بارخ (گفتن دعای بعد از خوردن غذا): بایستی نیت بر تبریک گفتن الهی بنماییم و خالق خود را به خاطر کرامات و اعجاز او تسبیح بگوییم.
هَلِل – نیرْصا (مدح و ثنا و مورد قبول شدن): خواندن سرود «هلل». این بخش مدح و ثنا و رضایت الهی است که از چند فصل از مزامیر حضرت داوود تشکیل شده است به نشانه قدرشناسی از آیات و معجزات الهی در حق بندگانش.

عید پسح ، عید پسح

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …