یهودیان، خاندان باب و تجارت جهانی تریاک (۳)

خاندان زن باب / باب و تجارت

خانواده خدیجه بیگم، زن باب، وضعی مشابه با خانواده فاطمه بیگم، مادر باب، داشت. قباله ازدواج باب و همسرش، به‌تاریخ ۱۸ رجب ۱۲۵۸ ق. موجود است و اگر جعلی نباشد، در مقایسه با عقدنامه‌های آن عصر، از نظر شیوه نگارش و تذهیب و میزان مهریه [۴۲] ثروت خانواده‌های عروس و داماد را نشان می‌دهد. [۴۳]

مادرزن باب، به‌نام حاجیه بی‌بی، اهل جهرم فارس بود و از خویشان آقا محمدحسن تاجر بوشهری پسر حاج عباس بن حاج عبدالرسول بوشهری [۴۴] دو بار ازدواج کرد. ابتدا همسر فردی به‌نام آقا محمدتقی فرزند حاج صالح تاجر شیرازی بود و از او یک پسر و یک دختر داشت. [۴۵] دختر (خواهرزن باب) به همسری همان حاج میرزا علی تاجر شیرازی، دایی میانی باب، درآمد و پسر، محمدمهدی متخلص به «حجاب» و معروف به حاجی حجاب، از اعیان محله بازار مرغ شیراز بود. این برادر زن باب، مدتی در بمبئی تجارت ‌کرد و سپس در شیراز ساکن شد و به معامله سنگ‌های قیمتی پرداخت. [۴۶] حاجی حجاب از صوفیان و شاعران سرشناس شهر بود و از پیروان سکوت شیرازی. فسایی می‌نویسد:

از اعیان این محله [محله بازار مرغ] است افضل بلغای عصر در انشاء اشعار و ابلغ فصحای دهر در افشای اسرار، نادره اهالی، ناظم درّ و لآلی حاجی محمد مهدی حجاب تخلص، شاعر تاجر شیرازی، پسر مرحوم آقا محمدتقی تاجر، خلف الصدق مرحوم حاجی محمد صالح تاجر شیرازی. در سال ۱۲۲۴ در شیراز متولد شده، کسب کمالات نموده، پس مقدمات عربیه و ادبیه را بیاموخت و مسائل منطق و کلام و حکمت را اخذ نموده بیندوخت، و خط تعلیق را چون او کسی ننویسد. مدت‌ها در بندر بمبای [بمبئی] هندوستان برای تجارت رحل اقامت انداخت و قدری لایق از مال حلال اندوخته، عود به شیراز نموده، از عمل تجارت دست کشیده، به اندازه گلیم قناعت کاران پا را دراز کند و بر سبیل تفنن در خرید و فروش جواهرات قیمتی مداخلتی نماید… [۴۷]

پسرش، آقا محمدتقی، در زمان تدوین فارسنامه ناصری «لغت فارسی و عربی و انگلیسی را به وجه کمال اندوخته، در یکی از مدارس بمبای [بمبئی] هر روزه جماعتی را از دانسته‌های خود بهره‌مند سازد و در اوقات مخصوص به شغل و عمل تجارت بپردازد و هنوز در عنفوان جوانی باقی است.» [۴۸]

رکن‌زاده آدمیت بر پیوند «حاجی حجاب» با «فرقه سکوت» تصریح می‌کند:

حاج محمّدمهدی شیرازی [متولد ۱۲۲۴، متوفی ۱۳۰۴ ق.] متخلص به حجاب فرزند محمّدتقی فرزند حاج صالح بازرگان. مدتی به کسب علم و کمال کوشید تا این‌که خط تعلیق را خوش نوشت و علوم عصر خود را مخصوصاً حکمت الهی نیک آموخت و آن‌گاه پی سپر طریق عرفان شد و دست ارادت به میرزا ابوالقاسم سکوت داد و به تزکیه نفس پرداخت و سیر در آفاق را به هندوستان شتافت و پس از سیر و کسب علم و معرفت به شیراز برگشت و چون گنجی در کنج انزوا بیارمید تا سال هزار و سیصد و چهار که ندای ارجعی شنید و پی سپر عالم باقی شد و در دارالسلام مدفون گشت… [۴۹]

رکن‌زاده آدمیت درباره پسر حاج حجاب می‌نویسد:

محمدتقی [متوفی در حوالی سال ۱۳۱۶ ق.] متخلص به سحاب فرزند حاج محمّد مهدی متخلص به حجاب فرزند محمّدتقی فرزند حاج صالح تاجر شیرازی. در شیراز کسب علم و هنر کرده است و به هندوستان رفته و در بمبئی مدرسه‌ای تأسیس و خود تدریس می‌کرده است. شعاع می‌نویسد اشعار زیاد داشت که از میان رفته است و فرصت می‌گوید زبان انگلیسی را نزد او آموخته‌ام. در مدح امین‌السلطان صدراعظم ایران گفته است: امین سلطان، صدر اجل، وزیر اول / قوام ملت و دولت مدار حکم دول! / به جنس هر هنر از اصل طبع گشته سمر / به نوع هر شرف از اصل ذات گشته مثل / خدایگانا! صدرا! هم از مهابت تو / اسد به چرخ بلرزد ز استماع حمل / به پیش ارض کمالت سپهر یک نقطه / به نزد کوه وقارت زمین چو یک خردل!

رکن‌زاده آدمیت درباره اشعار «سحاب» می‌نویسد:

نگارنده گوید اگر اشعار صاحب ترجمه همه از قبیل بوده همان بهتر که از میان رفته است. [۵۰]

مادرزن باب، حاجیه بی‌بی، از شوهر دوّم دو پسر و دو دختر داشت. پسر ارشد، برادر زن بزرگ باب، به‌نام حاج میرزا حسن از سوی میرزا حسینعلی نوری به افنان کبیر ملقب شد. عباس افندی در تذکرة الوفا می‌کوشد او را عالمی بزرگ جلوه دهد. گویا هم‌دوره میرزای شیرازی در عتبات بود. حاج میرزا حسن افنان کبیر (متوفی ۱۳۱۰ ق.)، مانند سایر اعضای خاندان باب، از طریق برادر ناتنی‌اش، حاجی حجاب که در بمبئی مستقر بود، در مسیر شیراز – بوشهر – بمبئی تجارت می‌کرد. [۵۱]

مهم‌ترین برادر زن باب، نه حاجی حجاب و حاج میرزا حسن افنان کبیر، که حاج میرزا ابوالقاسم سقاخانه‌ای است. او، مانند حاج میرزا علی تاجر شیرازی، دایی میانی باب، در بلوای بابیه سهم بزرگ داشت و بیهوده نیست که نواده‌اش، شوقی افندی رهبر فرقه بهایی و نوه‌اش، موقرالدوله از چهره‌های مؤثر بر سیاست ایران در سال‌های جنگ اوّل جهانی و عضو دولت کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ و از گردانندگان اصلی فرقه بهائی شد.

حاج میرزا ابوالقاسم تاجر شیرازی، معروف به سقاخانه‌ای در سال ۱۳۰۵ ق. فوت کرد و، مانند خواهرش، خدیجه بیگم (زن باب)، در داخل ضریح شاهچراغ (س) دفن شد. [۵۲] فسایی ذیل «اعیان محله میدان شاه شیراز» درباره او می‌نویسد:

و [از] اعیان و اشراف این محله است: سلاله السادات، فدوه اصحاب، عمده اعیان، حاجی میرزا ابوالقاسم تاجر شیرازی، خلف غفران مآب حاجی میرزا علی تاجر شیرازی [پدر زن علی‌محمد باب]. در سال ۱۲۲۶ متولد گشته، عمل تجارت اجدادی [را] اختیار نمود و در هر جایی عاملی برای تجارت فرستاد و مدتی امور تجارتی را به اولاد خود واگذاشته و در خانه عافیت نشسته است. و او را چهار نفر پسر است: اصالت و نجابت اکتناهان آقا سید حسین و میرزا ابوالحسن و میرزا محمود و میرزا ابراهیم. با آن‌که در عنفوان جوانی‌اند به درستکاری و درست‌گویی مشهور گشته، مایه رواج تجارت تریاک ایران به جانب ممالک چین شده‌اند. [۵۳]

دو برادر بزرگ‌تر حاج میرزا ابوالقاسم سقاخانه‌ای، حاج میرزا مهدی تاجر شیرازی (حاجی حجاب) و حاج میرزا حسن تاجر شیرازی (افنان کبیر)، در بمبئی مستقر بودند. این تجارتخانه، که به سه برادر زن باب تعلق داشت، در پیوند با تجارتخانه سه دایی باب و سایر خویشان «شیرازی» ایشان، مانند نیاکان خاندان‌های خلیلی و نمازی و بوشهری، از سال ۱۲۸۸ ق./ ۱۸۷۱ م. صادرکنندگان اصلی تریاک ایران به بنادر چین، از طریق بمبئی، و کارگزار کمپانی‌های یهودی – پارسی بمبئی، به رهبری دو خاندان ساسون و جیجی ‌بهای بودند. فسایی درباره ایشان درست گفته که «مایه رواج تجارت تریاک ایران به جانب ممالک چین» شدند.

زن حاج سید ابوالقاسم سقاخانه‌ای، به‌نام صاحب سلطان بیگم، اهل جهرم بود و دارای سه دختر و هشت پسر بودند. پسر بزرگ حاج میرزا ابوالقاسم، میرزا ابراهیم، در بنادر چین مستقر بود، پسر دومش، میرزا علی، در بندرعباس شعبه تجارتخانه خانواده را اداره می‌کرد، و سه پسر دیگر، میرزا محمود و میرزا ابوالحسن و میرزا حسین، در شیراز تجارت می‌کردند و برخی‌شان، میرزا ابوالحسن، از نزدیکان عباس افندی (عبدالبهاء) در حیفا بودند. [۵۴]

کوچک‌ترین پسر حاج میرزا ابوالقاسم سقاخانه‌ای، به‌نام میرزا حسین، با دختر حاج محمدباقر خلیلی، به‌نام زیور سلطان بیگم، ازدواج کرد. میرزا حسین پدربزرگ شوقی ربانی، رهبر فرقه بهایی پس از عبدالبهاء است. میرزا حسین دو پسر داشت: میرزا هادی و میرزا رحیم (متوفی ۱۳۲۲ ش. در شیراز). میرزا هادی، که در شیراز و بمبئی تجارت می‌کرد، با ضیائیه خانم، دختر عباس افندی، ازدواج کرد. حاصل این ازدواج شوقی افندی است.

و از اقتران این دو شجره مقدسه رحمانیه یگانه فرع مقدس غصن ممتاز حضرت شوقی ربانی ولی محبوب امرالله در تاریخ سوّم ماه مارس از سال ۱۸۹۶ متولد گردیدند… و پس از صعود آن حضرت که در ماه نوامبر از سال ۱۹۲۱ واقع گردید، اعلان شد به مقام ولی امر بهائی معرفی گردیدند. [۵۵]

ردیف اوّل، از راست به چپ:
۱- حاج میرزا ضیاء افنان (کودک، ایستاده)، ۲- آقا سید آقا افنان (نشسته)، ۳- آقا میرزا آقا افنان (نشسته)، ۴- احمد یزدی، داماد عبدالبهاء (نشسته)
ردیف دوّم (ایستاده) از راست به چپ:
۱- حاج میرزا بزرگ افنان، ۲- حاج نیاز (با عمامه و ریش‌سفید)، ۳- حاج میرزا حبیب‌الله افنان.

زیور سلطان بیگم خلیلی (افنان)، مادر بزرگ شوقی افندی، که امةالله خوانده می‌شد، بیش از هفتاد سال زیست و در حیفا درگذشت و همان‌جا مدفون شد. بدین‌سان، شوقی ربانی از تبار سه تن است: حاج میرزا ابوالقاسم سقاخانه‌ای (برادر زن باب)، میرزا حسینعلی نوری (بهاءالله) و حاج محمدباقر خلیلی.

سیدحسین، پدربزرگ شوقی، به جز دختر حاج محمدباقر خلیلی، زن دیگری به‌نام عصمت خانم (متوفی ۱۳۳۰ ش. در شیراز) داشت و از او دارای یک پسر و یک دختر شد. پسر، به‌نام آقا سید مهدی، با ایران خانم، از یک خاندان بهائی شیرازی به‌نام عندلیب ازدواج کرد و دختر، به‌نام قدسیه خانم، همسر دکتر مهدی بدری افنان شد. [۵۶]

حاج میرزا ابوالقاسم سقاخانه‌ای سه دختر نیز داشت: دختر بزرگ زن پسرعمویش، پسر حاج میرزا حسن افنان کبیر، شد. دختر دوم، به‌نام فاطمه سلطان بیگم، با آقا محمدحسن تاجر بوشهری فرزند حاج عباس بن حاج عبدالرسول بوشهری شد. این آقا محمدحسن تاجر بوشهری به میرزا محمدحسن شیرازی نیز معروف بود.

این ازدواج از آن جهت واقع شد که سرکار حاجیه بی‌بی والده حرم مبارک و جناب حاجی میرزا ابوالقاسم از اهل جهرم و با مادر آقا محمدحسن نسبت فامیلی و خانوادگی داشته‌اند. [۵۷]

حاصل این وصلت میرزا علی‌محمد خان موقرالدوله بالیوزی، میرزا احمد خان مسعودالسلطان و منیره خانم است.

علی محمد خان موقرالدوله بالیوزی

علی‌محمد خان موقرالدوله (۱۲۸۲-۱۳۳۹ ق./ ۱۸۶۵-۱۹۲۱ م.) از نامدارترین چهره‌های تاریخ بهائیت و از عناصر مؤثر بر تحولات سیاسی ایران در سال‌های جنگ اوّل جهانی و پس از آن است.

او، که هم‌نام باب بود و به این دلیل فقط «علی آقا» خطابش می‌کردند، [۵۸] از کارمندان سفارت بریتانیا در تهران بود. مدتی در وزارت خارجه ایران کار می‌کرد و در سال ۱۸۹۸ سرکنسول ایران در بمبئی شد، در سال ۱۹۰۰ بالیوز (کنسول) بریتانیا در بوشهر بود و در سال‌های ۱۹۱۱-۱۹۱۵ حاکم بوشهر و بنادر. با وقوع کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹، موقرالدوله در دولت سیدضیاءالدین طباطبایی وزیر فوائد عامه و تجارت و فلاحت شد ولی اندکی بعد در اوائل سال ۱۳۰۰ ش. درگذشت. جسدش «در یکی از حجرات شاه عبدالعظیم در جنب حجره مجدالدوله مدفون گردید.» [۵۹]

عباس افندی (عبدالبهاء) درباره‌‎اش چنین نوشته:

حضرتش از فروغ سدره منتهی و منتسب آستانه حضرت اعلی روحی له الفداه بود. از بدو طفولیت آثار نباهت و ذکاء و دلایل درایت و نهی در روی مبارکش ظاهر و هویدا، در مهد شیرخوار بود که آیات علویت از جبینش نمودار تا آن‌که به سن مراهق رسید… [۶۰]

در حوالی سال ۱۳۳۹ق./ ۱۹۲۰م. برادرزاده موقرالدوله به‌نام میرزا عبدالحسین خان، پسر میرزا احمد خان مسعودالسلطان، مدتی حاکم بندر عباس بود. [۶۱]

حسن موقر بالیوزی

موقرالدوله پدر حسن موقر بالیوزی است. حسن بالیوزی در ۱۶ شهریور ۱۲۸۷ ش./ ۷ سپتامبر ۱۹۰۸ م. در شیراز به دنیا آمد. مادرش، منور خانم، نیز از تبار میرزا ابوالقاسم سقاخانه‌ای، برادر زن باب، بود. بالیوزی در سال ۱۳۰۰ ش.، پس از مرگ پدر، موقرالدوله لقب گرفت. تحصیلاتش را در بیروت و انگلستان به پایان برد و در بخش مهمی از عمر خود ساکن لندن و در سال‌های ۱۹۳۷-۱۹۶۰ رئیس محفل ملّی روحانی بریتانیا بود. شوقی افندی رهبر بهائیان، اندکی پیش از مرگ در لندن (۱۹۵۷)، بالیوزی را، که خویشاوند نزدیکش بود، به‌عنوان یکی از ایادی امرالله منصوب کرد. [۶۲]

حسن موقر بالیوزی

بالیوزی سازمان‌دهنده اوّلین کنگره جهانی بهائیان بود که در ۸ اردیبهشت ۱۳۴۲، با شرکت پانزده هزار نفر، در لندن برگزار شد. از ایران هزاران زن و مرد بهائی، با تسهیلات ویژه‌ای که دولت امیر اسدالله علم فراهم آورد، به این کنگره اعزام شدند. این امر اعتراض شدید امام خمینی (ره) را برانگیخت. ایشان در نامه‌های خود (اردیبهشت ۱۳۴۲) به علمای یزد و همدان و کرمان و اردکان و سایر بلاد نوشتند:

از چیزهایی که سوء نیت دولت حاضر را اثبات می‌کند، تسهیلاتی است که برای مسافرت دو هزار نفر یا بیش‌تر از فرق ضاله قائل شده است و به هر یک پانصد دلار ارز داده‌اند و قریب ۱۲۰۰ تومان تخفیف در بلیت هواپیما داده‌اند، به مقصد آن‌که این عده در محفلی که در لندن از آن‌ها تشکیل می‌شود و صددرصد ضداسلامی است شرکت کنند. [۶۳]

حسن موقر بالیوزی بنیان‌گذار و اولین مدیر و گوینده بخش فارسی رادیو BBC است که در ۲۹ دسامبر ۱۹۴۰/ ۸ دی‌ماه ۱۳۱۹ آغاز به‌کار کرد. در همین زمان، یکی دیگر از اعضای خاندان افنان، به‌نام نیر افنان، بخش فارسی رادیو اسرائیل را، که در آن زمان رادیو بیت‌المقدس خوانده می‌شد، راه‌اندازی کرد. [۶۴]

حسن موقر بالیوزی

حسن بالیوزی در ۲۳ بهمن ۱۳۵۹/ ۱۲ فوریه ۱۹۸۰ در لندن درگذشت. او مؤلف بیوگرافی عبدالبهاء به انگلیسی است و در اواخر عمر زندگی خدیجه بیگم، زن باب، را می‌نوشت که ناتمام ماند. پسرش، رابرت بالیوزی، در سال بعد این کتاب را تکمیل و با نام خدیجه بیگم، حرم حضرت اعلی منتشر کرد. [۶۵] فریدون آدمیت که بالیوزی را از نزدیک می‌شناخت، در دیدار ۱۴ دی ۱۳۷۴ به من چنین گفت:

بالیوزی شخصاً مرد خوبی بود ولی از مریدان سفت و سخت بهاءالله بود و در کتاب خود بهاء را در ردیف زرتشت و بودا و موسی و عیسی و محمد [ص] مطرح کرد و من علیه او مطلبی نوشتم.

زن باب، خدیجه بیگم، خواهری به‌نام زهرا بیگم (متوفی ۱۳۰۷ ق.) داشت که با میرزا زین‌العابدین، پسرعموی میرزا محمدرضا بزاز (پدر باب)، ازدواج کرد. آقا میرزا آقا افنان (متوفی ۱۳۲۱ ق.) حاصل این وصلت است. میرزا آقا از نزدیکان بهاء و عبدالبهاء بود. او به دستور عباس افندی (عبدالبهاء) در سال ۱۳۲۱ ق. بیت مبارک، یعنی خانه باب را بازسازی کرد و به زیارتگاه بدل نمود و خود و اعقابش متولی این خانه شدند. حبیب‌الله افنان اعلایی (متوفی ۱۳۳۰ ش. در شیراز)، نویسنده تاریخ امری شیراز، پسر اوست. [۶۶]

نویسنده: استاد عبدالله شهبازی

قسمت قبلی این مقاله

پی‌نوشت‌ها:
۴۲. «به صداق مبلغ دویست تومان تبریزی نقد به قرار روپیه بیست و هشت نخودی عددی یکهزار دینار رایج المعامله شیراز سکه مبارکه محمدشاهی و…» (فیضی، خاندان افنان، ص ۱۶۰)
۴۳. عکس قباله ازدواج میرزا علی‌محمد شیرازی (باب) و خدیجه بیگم ظاهراً اوّلین بار در عالم بهائی (ج ۵، ص ۹۳) منتشر شد. متن و تصویر آن در کتاب فیضی (خاندان افنان، صص ۱۵۸-۱۶۱) درج شده.
۴۴. فیضی، خاندان افنان، ص ۲۶۲.
۴۵. همان مأخذ، ص ۲۴۲.
۴۶. همان مأخذ، ص ۲۴۴.
۴۷. فسایی، فارسنامه ناصری، ج ۲، ص ۹۵۴.
۴۸. همان مأخذ، ج ۲ ص ۹۵۵.
۴۹. رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج ۲، صص ۲۳۰-۲۳۱.
۵۰. همان مأخذ، ج ۳، صص ۶۲-۶۳.
۵۱. فیضی، خاندان افنان، صص ۲۴۷-۲۵۵.
۵۲. همان مأخذ، صص ۲۵۹-۲۶۲.
۵۳. فسایی، فارسنامه ناصری، ج ۲، ص ۱۱۳۲.
۵۴. فیضی، خاندان افنان، صص ۲۷۳-۲۷۷.
۵۵. همان مأخذ، ص ۲۷۷.
۵۶. همان مأخذ، صص ۲۷۸-۲۸۲.
۵۷. همان مأخذ، ص ۲۶۲.
۵۸. همان مأخذ، ص ۲۶۳.
۵۹. همان مأخذ، ص ۲۶۶.
۶۰. همان مأخذ، ص ۲۶۷.
۶۱. فاضل مازندرانی، تاریخ ظهورالحق، ج۸، ق۱، ص۵۸۵.
۶۲. «حسن بالیوزی»، بهائی‌پدیا، دانشنامه بهائی.
۶۳. سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج۱، صص ۴۳۶، ۴۳۹، ۴۴۴.
۶۴. مرضیه یزدانی، اسناد مهاجرت یهودیان ایران به فلسطین ۱۳۰۰-۱۳۳۰ ش.، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران، ۱۳۷۴، ص ۷۲.
۶۵. این کتاب را، که اثری تبلیغاتی است، در سال ۱۹۹۱ انتشارات جرج رونالد آکسفورد منتشر کرد. مینو ثابت با نام “بهاءالله، شمس حقیقت” آن را به فارسی ترجمه کرده است.
۶۶. فیضی، خاندان افنان، صص ۱۹۷-۲۱۴.