در جستجوی مشرق زمین

پیشینه تجارت خارجی انگلستان به اوایل سده سیزدهم میلادی و تأسیس کمپانی تجار لندن (80) می‌رسد. این کمپانی تجارت با سرزمین‌های حوزه دریای مدیترانه (بنادر ایتالیا، خاور نزدیک و شمال آفریقا) را در مقیاسی محدود آغاز کرد و بر بنیاد آن در نیمه اول سده پانزدهم، با فرمان سال 1407 هنری چهارم پادشاه انگلیس، شرکت دیگری تأسیس شد به نام کمپانی فرصت‌های تجاری. (81) مشرق زمین

به رغم پیشینه فوق، این انتقال بی‌سابقه ثروت به اسپانیا و پرتغال و تسلط بر بازارهای اروپا بود که از اواخر سده پانزدهم حکمرانان و تجار سرزمین فقیر انگلستان را به طور جدی به تحرکات ماوراء بحار واداشت:

در سال 1486، در اوایل سلطنت هنری هفتم، «کمپانی فرصت‌های تجاری» اهمیتی یافت و دربار انگلیس امتیازاتی، از جمله انحصار صادرات پارچه‌های پشمی بافت انگلیس به بازارهای اروپا، به آن اعطا کرد. حوزه تکاپوی این کمپانی تنها در محدوده بنادر مهم تجاری مرکز اروپا – آنتورپ و بنادر هلند و آلمان – بود و تجار بندر هامبورگ رقیب اصلی آن به شمار می‌رفتند. فعالیت این کمپانی در دوران الیزابت اول به اوج خود رسید. (82)

ریچارد چانسلر در مسکو و نزد تزار ، 1553م

در سال 1553، گروهی از شرکای «کمپانی فرصت‌های تجاری»، در جستجوی راه دریایی برای دستیابی به هند، دریانوردی به نام ریچارد چانسلر (83) را روانه کردند. چانسلر، که گم شده بود، به دریای سفید رسید و در سواحل روسیه، نزدیک بندر آرخانگل (84) امروز پهلو گرفت. او به مسکو رفت، با ایوان چهارم تزار روسیه، دیدار کرد، کشوری به نام انگلستان را به او معرفی نمود و نیّت ملکه و بازرگانان انگلیس را برای تجارت با روسیه به اطلاع رسانید. ایوان نه تنها از این پیشنهاد استقبال کرد بلکه از الیزابت نیز خواستگاری کرد که البته بعدها مؤدبانه پاسخ رد شنید! (85) این سرآغازی است بر روابط تجاری انگلستان با روسیه و ایران.

چانسلر در سال 1554 به انگلیس بازگشت و بر پایه توافقی که با تزار شده بود کمپانی مسکوی (86) در لندن تأسیس شد که طبق فرمان الیزابت انحصار تجارت با روسیه را به دست داشت. وی سال بعد بار دیگر به روسیه سفر کرد و در بازگشت از این سفر، در سال 1556، در اثر سانحه دریایی در ساحل اسکاتلند به هلاکت رسید.

سفر تصادفی چانسلر به روسیه مصادف با دورانی است که ایوان چهارم، حکمران مسکو، قلمرو خود را گسترش داده، این پرنس‌نشین را به مرکز قدرت سیاسی در شرق اروپا بدل ساخته و از ژانویه 1547 خود را تزار روسیه خوانده بود. ایوان، که به دلیل قساوتش به ایوان مخوف شهرت داشت، در سال 1552 به سرزمین‌های خان‌نشین تاتار در شرق حمله برد و پس از تصرف قازان (1552) و استراخان (حاجی طرخان، 1556) سلطه خویش را بر راه تجاری رود ولگا تأمین کرد. این تحولات، روسیه را با ایران هم مرز نمود و راه تجاری ولگا – بحر خزر را مورد توجه تجار انگلیسی قرار داد. (87)

ایوان چهارم یا ایوان مخوف

پس از مرگ چانسلر، در سال 1557 «کمپانی مسکوی» فرد دیگری به نام آنتونی جنکینسون (88) را به روسیه اعزام داشت. او پس از دیدار با ایوان، برای آشنایی با راه تجاری ایران و بنیان‌گذاری شالوده روابط تجاری انگلیس و مشرق زمین به بخارا سفر کرد. سفر بعدی او به سال 1561م/ 970ق. بود با هدف خرید ابریشم ایران و شکستن انحصار پرتغالی‌ها در این عرصه. در سال 1562 به عنوان سفیر الیزابت در قزوین با شاه طهماسب صفوی دیدار کرد ولی به علت عدم تمایل پادشاه ایران به ایجاد رابطه تجاری با انگلیسی‌ها در مأموریتش توفیق نیافت. (89)

مدتی پس از تأسیس «کمپانی مسکوی»، در سال 1577 کمپانی اسپانیا (90) با هدف خرید شراب، روغن و میوه از اسپانیا و پرتغال برپا شد و یک سال بعد (1578) کمپانی سرزمین‌های شرقی (91) با هدف تجارت با نروژ، سوئد، لهستان و پروس. در سال 1581 تعدادی از تجار با فرمان الیزابت کمپانی ترکیه (92) را به پا کردند و انحصار تجارت با عثمانی را به دست گرفتند و در همین زمان کمپانی ونیز (93) نیز تأسیس شد. در سال 1592 با ادغام دو کمپانی «ترکیه» و «ونیز» کمپانی جدیدی به نام لوانت (94) تأسیس شد. این کمپانی از اواخر سده شانزدهم تا سال 1825، یعنی بیش از دو قرن، به تجارت با سرزمین‌های دولت عثمانی، به ویژه منطقه مدیترانه و مصر و سوریه و لبنان، اشتغال داشت.

اولین انگلیسی که از هند دیدن کرد، یک کشیش یسوعی به نام توماس استفنس (95) بود که در سال 1579، هشتاد سال پس از سفر واسکو داگاما به هند، در جزیره گوا، مرکز استقرار پرتغالی‌ها، اقامت گزید. گزارش‌های توماس استفنس سبب جلب توجه بیشتر انگلیسی‌ها به هند شد. (96) در سال 1596، دو تاجر انگلیسی عازم چین شدند و حامل نامه‌ای از الیزابت اول به امپراتور چین که خواستار گشایش روابط بازرگانی میان دو کشور شده بود. (97)

و سرانجام، بر شالوده این میراث اسپانیایی – پرتغالی و تجربه کمپانی‌های متعدد تجاری، رویای یکصد ساله تجارت با شرق تحقق یافت: در 31 دسامبر سال 1600 با «فرمان سلطنتی» الیزابت «کمپانی بازرگانان لندن برای تجارت با هند شرقی» (98) تأسیس شد. (99) به نوشته فیلیپ لاوسون، تأسیس کمپانی هند شرقی «نقطه اوج قریب به یک سده تلاش‌های نامنظم انگلستان برای دستیابی مستقیم به بازارهای شرق بود» و «آخرین تیر ترکش کوشش‌های نومیدانه انگلیسی‌ها برای به دست آوردن بازارهای اروپایی که در آن زمان در کنترل پرتغال، اسپانیا و هلند قرار داشت.» (100)

توجه کنیم که کلیه این کمپانی‌ها نهادهایی کاملاً انحصاری بودند که با فرمان سلطنتی تأسیس می‌شد. هدف از اعطای این انحصارها انباشتن خزانه دربار انگلستان بود و در تمامی این کمپانی‌ها ملکه/پادشاه انگلیس و درباریان او در زمره سهامداران اصلی بودند. سرمایه‌گذاران این کمپانی‌ها نیز تجار ثروتمندی بودند که بطور عمده از درون کمپانی مادر «فرصت‌های تجاری» سر برآوردند. این کمپانی‌ها نه تنها تجارت خارجی بلکه، در دورانی، بازار داخلی انگلیس را نیز در کنترل خود داشتند. برای نمونه، در دوران جیمز اول (1603-1625)، کمپانی لوانت حتی نرخ فروش کالاهای عثمانی را در درون خاک انگلیس تعیین می‌کرد. (101)

چنان‌که خواهیم دید، کمپانی هند شرقی به‌تدریج به مهم‌ترین و مقتدرترین کمپانی انحصاری انگلیس و جهان بدل شد و در پیرامون آن، از ترکیب حکمرانان سنتی فئودال و تجار ماوراء بحار، شالوده یک الیگارشی جدید ریخته شد؛ پدیده ای که ماکرجی آن را «آریستوکراسی جدید بورژوازی تجاری» می‌خواند. (102)

ادامه دارد…

قسمت قبلی این مقاله  ؛  قسمت بعدی این مقاله

پی‌نوشت‌ها:

80.Mercers’ Company of London
81.The Company of Merchant Adventurers
82.Americana, vol.18, p.712;Mukherjee, ibid, p.24
83.Richard Chancellor
84.Archangel

85.«ایوان مخوف» (1530-1584) هفت بار ازدواج کرد؛ یکی از همسرانش را طلاق داد، دیگری را به قتل رسانید، سه تن نیز مسموم شدند و مردند!

86.Muscovy Company
87.Americana, vol.6, p.268;ibid, vol.10, p.245;ibid, vol.18, p.618;Mukherjee, ibid, p.24;نوایی، همان مأخذ، ص 176.
88.Anthony Jenkinson

89.ن. و. پیگولوسکایا و دیگران، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1349، ج2، ص 518؛ نوایی، همان مأخذ، صص 176-180.

90.Spanish Company
91.Eastland Company
92.Turkey Company
93.Venice Company
94.Levant Company

«لوانت» از واژه ایتالیایی Il levante به معنی برخاستن و طلوع گرفته شده و به معنی شرق است یعنی جایی که خورشید طلوع می‌کند. اصطلاحاً به حوزه فعالیت تجاری اروپاییان در سواحل شرقی دریای مدیترانه، به ویژه آسیای صغیر و سوریه اطلاق می‌شد…

95.Thomas Stephens
96.John R.Hinnells, “Parsis and the British”, Journal of the K.R.Cama Oriental Institute, No.1978, p.5
97.G.Lanning and S.Couling, The History of Shanghai, Shanghai:Kelly & Walsh, 1921, p.89
98.The Company of Merchants of London for Trading into the East Indies
99.John Keay, The Honourable Company;A History of the English East India Company, London:HarperCollins, 1991, p.9
100.Lawson, ibid, p.6

یکی از نام‌های کمپانی هند شرقی که در منابع تاریخ معاصر هند و انگلیس به کار می‌رود، «کمپانی جان» (John Company) است. نام فوق این گمان را پدید می‌آورد که گویا کمپانی به فردی به نام «جان» منسوب است. این عنوان در واقع ترکیبی است انگلیسی – فارسی. منظور از «جان» نام فرد نیست بلکه همان «جان» فارسی است. چنان‌که می‌دانیم، در گذشته فارسی زبان رسمی هند بود. احتمالاً دوستداران این «کمپانی عالیجاه» از سر ارادت آن را «کمپانی جان»، یعنی «کمپانی عزیز» خوانده‌اند و کارگزاران انگلیسی، شاید به سبیل تمسخر و طنز، آن را در مکاتبات خویش به کار گرفته و بدین‌سان رواج داده‌اند.

101.Mukherjee, ibid, p.35
102.ibid, p.47

منبع: عبدالله شهبازی ؛ زرسالاران یهودی و پارسی استعمار بریتانیا و ایران، ج 1، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چاپ دوم 1390.

مشرق زمین ، مشرق زمین

مشرق زمین ، مشرق زمین

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …