هخامنشیان و بت بعل

تصحیح یک اشتباه درباره‌ی نقش برجسته‌ی پاسارگاد بت بعل

در محوطه‌ی تاریخی پاسارگاد نقش‌برجسته‌ای از یک مرد وجود دارد که برخی از افراد، به اشتباه آن را به عنوان تصویری از کوروش دوم هخامنشی (کوروش کبیر) معرفی کرده‌اند!

این نگاره در دروازه سابق ورودی پاسارگاد قرار دارد. سابقاً بالای این نگاره به خط میخی نام کوروش نوشته شده بود. در حالی‌که خط میخی سال‌ها پس از عصر کوروش کبیر و در زمان داریوش اول اختراع شد. همچنین برخی مدعی شدند که بر سر این مرد، تاجی با دو شاخ وجود دارد که اثبات‌کننده‌ی این نکته است که کوروش همان ذوالقرنین (به معنی دو شاخ) است!

امروزه باستان‌شناسان به این نتیجه رسیدند که این نگاره ابداً تصویر کوروش کبیر نیست! بلکه نگاره‌ی ربّ النوع فینیقی و به تعبیر دقیق‌تر، یک بعل جوان است! پروفسور والتر هینتس (از بزرگترین باستان‌شناسان معاصر) می‌نویسد:

تصویر ساختمان دروازه‌ی پاسارگاد (لوح ۹) را مدت‌ها تصویر آرمانی شاه بزرگ می‌دانستند. در حقیقت این تصویر ایزد نگهبان فینیقی را نشان می‌دهد: یک بعل جوان با چهار بال و تاجی مصری بر شاخ قوچ. در بالای این نگاره تا میانه‌ی سده‌ی پیش هنوز یکی از نبشته‌های بی‌شمار سه زبانه‌ای قرار داشت که داریوش نویسانده بود: «من، کورش، شاه، هخامنشی». ظاهراً کورش نظیر این پیکره‌های ایزدان را پس از گشودن بابل و سوریۀ متعلق به آن و همچنین فینیقیه با بنادر مدیترانه‌ای‌اش صیدون و صور دیده بود و سپس آن را به عنوان ایزد نگهبان قصر بر در ورودی کاخ خود قرار داده بود.[۲]

تصویری از تاج مصری نگاره که برخی آن را دلیل بر ذوالقرنین بودن کورش می‌دانند:

روشن است که این تصویر کوروش کبیر نیست! و تاجی که بر سر نگاره است نیز ربطی به ذوالقرنین ندارد. چون باستان‌شناسان با دقت در نگاره دریافتند که چهار شاخ از آن تاج منشعب شده است. (به فرض هم که آن تاج دو شاخ داشته باشد، باز هم ربطی به کوروش ندارد، چون این نگاره‌ی بعل است، نه کوروش). به هر روی هرچند نوشته‌ی بالای نگاره در زمان داریوش اول ایجاد شده، ولی این دروازه و کاخ‌های اختصاصی در عصر کوروش دوم (کوروش کبیر) ساخته شده، لذا این نتیجه به دست می‌آید که کوروش شخصاً از نماد بعل (به عنوان ایزد نگهبان قصر) بر در ورودی کاخ خود استفاده کرده است! اما به راستی بعل کیست؟

بعل نام خدایی است که جوامع باستانی در سرزمین بین‌النهرین آن‌را می‌پرستیدند. واژه‌ی بعل یک اسم عام سامی به معنای «خداوند» و «سرور» است. لیکن به مرور خدایان و بت‌های بسیاری به آن نامگذاری شدند. حتی بعل (bēl) از عناوین مردوک (Marduk) شد و در آن ظهور می‌یافت. [۳] مردوک هم بت بزرگ معبد اسانگیلای بابیلون (بابِل) بود. [۴] کتیبه‌ها، نقش‌نگاره‌ها و تندیس‌های بسیاری از بعل وجود داشته که روشن می‌کند بعل یقیناً «بُت» بوده است. و از سویی روشن است که نقش‌برجسته‌ی این خدای مجسم، توسط کوروش هخامنشی در پاسارگاد به کار رفت. بعل به عنوان بت‌ و خدای شیطانی در تورات و قرآن به شدت مورد حمله قرار گرفته.

در تورات می‌خوانیم که کسانی که بت بعل را پرستش کردند، سزاوار عذاب و نابودی اند. [۵] آنان خدای یگانه را به خشم می‌آورند. معابد بعل سزاوار ویران شدن هستند. [۶] حتی انبیای بنی اسرائیل از جانب خداوند مأموریت داشتند تا کسانی که بعل را ترویج و تبلیغ می‌کردند، به قتل برسانند. [۷] در نگاه تورات، حتی کمترین خدمت به بعل، موجب خشم خداست. [۸] احترام به بعل، هم‌ردیف زنا و قتل است. [۹] در قرآن می‌خوانیم:

«وَ إِنَّ إِلْیَاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَ لَا تَتَّقُونَ أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الخَالِقِینَ [صافات/۱۲۳-۱۲۵] و به راستى الیاس از فرستادگان [ما] بود. چون به قوم خود گفت که آیا پروا نمى‏‌دارید؟ آیا «بعل» را مى‏‌پرستید و خدای یگانه (بهترینِ آفرینندگان) را رها می‌کنید؟».

درباره نگاره مرد بالدار علاوه بر این‌که نماد بتِ بعل است، در برخی از نواحی به عنوان نمادی از نینورته (خدای جنگ و خونریزی) بود. [۱۰] که آن هم خدایی مجسّم و به شکل تندیس (بت) بود. تصویری از نینورته:

پی‌نوشت‌ها:
[۱]. والتر هینتس، داریوش و ایرانیان، ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی، ۱۳۹۲، ص۱۵۹ و۴۰.
[۲]. والتر هینتس، همان، ص۱۱۶.
[۳]. جرمی بلک و آنتونی گرین، فرهنگنامۀ خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان، ترجمه پیمان متین، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۵، ص۲۱۲.
ن.ک. ساندرز، بهشت و دوزخ در اساطیر بین النهرین، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: نشر قطره، ۱۳۸۹، ص۱۱۹-۱۲۰.
[۴]. ن.ک. ساندرز، همان، ص۱۰۶-۱۱۰ و ۱۱۹-۱۲۰.
[۵]. عهد قدیم،‌ تثنیه ۴ : ۳، بنگرید به Old Testament, Deuteronomy 4 : 3
داوران ۲ : ۱۱-۱۴ ،‌
[۶]. داوران ۶ : ۲۵،
[۷]. اول پادشاهان ۱۸ : ۴۰ (اشاره به اعدام کاهنان بعل به دست ایلیای نبی).
[۸]. اول پادشاهان ۲۲ : ۵۳، ارمیا ۱۱ : ۱۷
[۹]. ارمیا ۷ : ۹ (اشاره به موعظه ارمیای نبی).
[۱۰]. هنریتا مک کال، اسطوره‌های بین النهرینی، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۹. ص ۹۱.
…

بیشتر بدانیم:

کوروش در تورات : مسیح خداوند یا منصوب خداوند؟

کوروش هخامنشی در منابع کهن ایرانی

آیا کوروش فقط یک زن داشت؟

کوروش هخامنشی و مصادره اسناد تاریخی

محبوبیت مردمی: کوروش یا نبونید؟

کوروش کبیر و نابودی شهر اُپيس

از مقبره مادر سلیمان تا آرامگاه کوروش

بررسی ستایش کوروش در تورات

کوروش از نگاه طبری و بلعمی

خیانت در ترجمه منشور کوروش

کوروش هخامنشی و پرستش مردوک

مقایسه کوروش با چنگیزخان

همه‌ی همسران کوروش

منطق کشورگشایی کوروش

کوروش بدون روتوش

تمدن‌هایی که به دست کوروش نابود شدند

کوروش را بهتر بشناسیم

روز جهانی کوروش ؛ حقیقت یا دروغ؟

بت بعل ، بت بعل ، بت بعل ، بت بعل

اندیشکده مطالعات یهود در پیام‌رسان‌ها:

… … …